Χάρτες μεταξύ σατιρικής τέχνης και ιδεολογικής επιρροής {1}

Με τη χρήση της χαρτογραφικής απεικόνισης ή με άλλοθι τον χάρτη ο σατιρικός σχολιασμός ιστορικών ή επίκαιρων γεγονότων είναι αρκετά γνωστός και διαδεδομένος στην ιστορία και την πρακτική της χαρτογραφίας, ως σατιρικές χαρτογραφικές «αναμορφώσεις», αλλά και της σκιτσογραφίας και της οπτικής επικοινωνίας των ιδεών. Είναι οι προσφιλείς μας σατιρικοί χάρτες. Ένα ενδιαφέρον αντικείμενο της χαρτογραφικής κληρονομιάς. Είναι όμως και αντικείμενο περιοχών των ανθρωπιστικών, κοινωνικών και πολιτικών επιστημών, της γεωπολιτικής και των διεθνών σχέσεων, της οπτικής επικοινωνίας και του πολιτικού μηνύματος. Ή ακόμη και της τέχνης της σκιτσογραφίας, όποτε η ανάγκη οπτικοποίησης του περιεχομένου σχετίζεται με τον γεωγραφικό χώρο και την απεικόνισή του. Και αυτό κυρίως γίνεται με σκωπτική-κωμική ή κωμικοτραγική διάθεση και αλληγορικό-υπερβατικό απεικονιστικό χαρακτήρα, χρησιμοποιώντας ένα ενδιαφέρον είδος χαρτογραφικής προσομοίωσης, μέσω της τεχνικής της «ανθρωπόμορφης ή/και ζωόμορφης αναμόρφωσης», άλλοτε (περισσότερο) εμπειρικά και άλλοτε με γνώση.
Οι σατιρικοί χάρτες είναι σπουδαία ιστορικά τεκμήρια, τα οποία συνδυάζουν σε ενιαία συνθετική αναπαράσταση –τεχνικά και καλλιτεχνικά– τα πρότυπα της χαρτογραφικής οπτικοποίησης με εκείνα του σκίτσου. Του σατιρικού σκίτσου, κυρίως του «γελοιογραφικού», με την αφηρημένη αναφορά του όρου. Χωρίς δηλαδή να προσβλέπουν απαραίτητα στην ιλαρότητα, εφόσον μία «γελοιογραφία» μπορεί να προσφέρει αφορμές για περισυλλογή και στοχασμό, όπως συνήθως συμβαίνει με τις παλιές πολιτικές γελοιογραφικές παραστάσεις, που στον καιρό τους προσέφεραν ιλαρότητα, αλλά ιδωμένες πολύ αργότερα οδηγούν και σε αντίθετα συναισθήματα.
Δεν παύουν όμως οι χάρτες αυτοί να αντανακλούν την ιδεολογική συγκρότηση και την κριτική τοποθέτηση του δημιουργού τους απέναντι στα κοινωνικά και πολιτικά πράγματα της εποχής του. Πάντα όμως γύρω από τα συμφραζόμενα της «εξουσίας», που δεν είναι και η πλέον αμερόληπτη, εφόσον ο σχεδιαστής τους αναπαράγει σατιρικά εκείνα τα στερεότυπα που χαρακτηρίζουν περισσότερο τους «αντιπάλους» και λιγότερο τους «φίλους».

Οι σατιρικοί χάρτες, βεβαίως, δεν είναι ούτε προϊόν μόνον εκείνης της εποχής, ούτε πρωτοεμφανίστηκαν τότε. Είναι όμως ένα αντιπροσωπευτικό και μαζικό είδος της, έτσι ώστε να αναδειχθούν ως αντικείμενο μιας κουλτούρας ευρείας κατανάλωσης στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού, κυρίως στις ευρωπαϊκές κοινωνίες –τις πολύ εθισμένες στη χαρτογραφική απεικονιστική– λόγω της χαρτογραφικής παιδείας και κληρονομιάς τους, και ως θέμα άσκησης πολιτικής και κυρίως ιδεολογικής προπαγάνδας, μέχρι και ευημερούσας κερδοσκοπικής απασχόλησης. Τις περισσότερες φορές –και ανεξάρτητα από την καλλιτεχνική τους αξία, που αποτελεί ένα ξεχωριστό θέμα συζήτησης– οι σατιρικοί χάρτες της ευρωπαϊκής τους κορύφωσης αποτελούν ένα πρωτότυπο «πρότυπο μαζικής επιρροής» ή ακόμη και «παραπλάνησης», ανάμεσα στα πολλά αντίστοιχα πρότυπα που κυκλοφορούν και προβάλλονται την εποχή εκείνη. Σε μίαν Ευρώπη που κυριαρχείται από ανταγωνιστικά συλλογικά στερεότυπα και εμμονικές ψυχώσεις, που θα οδηγήσουν τελικά στη μεγάλη καταστροφή του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι το είδος αυτό συγγενεύει, από αρκετές απόψεις, με το άλλο αμφιλεγόμενο χαρτογραφικό είδος και εν πολλοίς αντιπαθές και εξορκισμένο στη μεταπολεμική και σημερινή ευρωπαϊκή κουλτούρα και πολιτική: εκείνο των «εθνογραφικών χαρτών», όπως αναπτύχθηκε από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, εστιασμένο κυρίως στα Βαλκάνια, με οδυνηρές συνέπειες στην περιοχή. Ένα είδος χαρτών που ταλαιπωρεί τους πληθυσμούς τους μέχρι σήμερα.

Πέρα όμως από τον ρόλο τους ως πολιτικές και κοινωνικές αλληγορίες με τη γεωγραφική αναφορά και τη δύναμη του σατιρικού σκίτσου και λόγου, διαδεδομένων και των δύο εκείνη την εποχή, οι σατιρικοί χάρτες ή οι χάρτες-γελοιογραφίες ή οι χάρτες στη γελοιογραφία, είναι τις περισσότερες φορές πραγματικά και πολύ προσωπικά έργα τέχνης. Με αναφορές και αναγωγές στα μεγάλα ζητήματα της εποχής, αλλά και σε θέματα και γεγονότα της καθημερινότητας με εφήμερο χαρακτήρα και ιδιότητες τέτοιες, ώστε και ως σκιτσογραφικοί σχολιασμοί να αποκτούν μεγάλη επικοινωνιακή δύναμη και να αναδεικνύονται σε μέσα επηρεασμού της κοινής γνώμης, αλλά και πολιτικής πίεσης σε συλλογικό και ατομικό επίπεδο.
Τις περισσότερες φορές η επικοινωνιακή διεισδυτικότητα του οπτικού αποτελέσματος της σχεδίασης των χαρτών αυτών είναι τέτοια, ώστε να μη χρειάζονται επεξηγήσεις, βοηθητικά σχόλια ή λεζάντες, αλλά η «ανάγνωσή» τους και η πρόσληψη του μηνύματος να γίνεται κυριολεκτικά «χωρίς λόγια». Αυτό το είδος είναι άλλωστε και το πιο ενδιαφέρον στη σημερινή έρευνα του είδους, όταν η έλλειψη λόγου οδηγεί στην αναζήτηση του ιστορικού υποβάθρου και των πολιτικών-ιδεολογικών προσλαμβανουσών εκείνης της εποχής.

Η κορύφωση και δημοφιλία

Η ταραγμένη Ευρώπη του δευτέρου μισού του 19ου αιώνα και οι χαρακτηριστικές φάσεις της ιστορίας της είναι το εύκρατο κλίμα που ευνοεί την ανάκαμψη των σατιρικών χαρτών διαφόρων μορφών και τύπων. Συνοδοιπορούν πάντα με τις εξελίξεις της χαρτογραφίας, που έχει αναπτυχθεί πλέον σε μία από τις κορυφαίες επιστήμες στην Ευρώπη, με δομικές αναφορές στις κρατικές εξουσίες, τις στρατιωτικές δραστηριότητες, αλλά και την εμπορευματοποίηση των χαρτών, οι οποίες οδηγούν στην ανάπτυξη κερδοφόρων εξειδικευμένων χαρτογραφικών εκδοτικών επιχειρήσεων. Οι χάρτες γίνονται γρήγορα δημοφιλείς σε ευρύτερα στρώματα και η εκτεταμένη διάδοσή τους -και στο επικοινωνιακό πεδίο, μέσω των εφημερίδων, περιοδικών και εντύπων- συμβάλλει στη μορφωτική και πολιτιστική εξοικείωση των ευρωπαϊκών κοινωνιών με τις χαρτογραφικές εικόνες γενικότερα.
Σημαντικά γεγονότα της ευρωπαϊκής ιστορίας της εποχής, όπως π.χ. ο Κριμαϊκός πόλεμος (1853-1856), η έναρξη του Γαλλοπρωσικού πολέμου και η Ιταλική Ενοποίηση το 1870, η ψυχολογία του «ρεβανσισμού» που παίρνει τότε μεγάλες διαστάσεις, παράλληλα με τη Γερμανική Ενοποίηση υπό τον Γουλιέλμο Α΄ και τον Bίσμαρκ, καθορίζουν την ευρωπαϊκή πολιτική της περιόδου και τροφοδοτούν τη σατιρική απεικονιστική με χαρτογραφικό περιεχόμενο. Τροφή για τη μαζικοποίηση των σατιρικών χαρτών με γεωγραφική αναφορά και χαρτογραφική οπτικοποίηση, διακριτού μέρους της γενικότερης σατιρικής σκιτσογραφίας, αποτελεί επιπλέον η αναταραχή στην Ισπανία (1872- 1876). Η ευρωπαϊκή σκέψη επηρεάζεται τότε από τη διείσδυση των νέων κοινωνικών και οικονομικών ιδεών, την εξάπλωση επαναστατικών κινημάτων, του αναρχισμού και των μυστικών ανατρεπτικών εταιρειών. Αυτά τα σημαντικά πολιτικά γεγονότα, με σοβαρές κοινωνικές αναφορές, χαρακτηρίζουν την ευρωπαϊκή δεκαετία του ’70, ενώ από το 1875 και για τα επόμενα δύο χρόνια τα Βαλκάνια αποτελούν μεγάλη εστία ανακατατάξεων, με την εξέγερση της Βοσνίας, τον Σερβοτουρκικό πόλεμο του ’86 και τον Ρωσοτουρκικό του ’87, όπου εστιάζεται το ευρωπαϊκό ενδιαφέρον, σε μια περίοδο ανόδου της χαρτογραφικής τυπολογίας των εθνογραφικών χαρτών.

Η βαλκανική αναστάτωση, στην οποία συμμετέχει ενεργά και η Ελλάδα, οδηγεί στην ανεξαρτησία της Ρουμανίας, της Σερβίας και του Μαυροβουνίου, στην αυτονομία της Βουλγαρίας και στη βρετανική κυριαρχία της Κύπρου. Πλήθος σατιρικών χαρτών σφραγίζουν την κυριαρχία του είδους, εφόσον όλες αυτές οι γεωπολιτικές ανακατατάξεις και οι σφοδρές βίαιες αντιπαραθέσεις έχουν τραυματικές γεωγραφικές αναφορές και απεικονίζονται με διάφορους τρόπους σε πλήθος χαρτών. Τη δεκαετία του ’80 η Γαλλία και η Βρετανία ασκούν δυναμική αποικιοκρατική επεκτατική πολιτική, που θα κορυφωθεί τα τέλη του 19ου αιώνα, ενώ τη Γερμανία ενδιαφέρει η βορειοανατολική Ευρώπη. Η δεκαετία του ’90 αρχίζει με μια νέα περίοδο κοινωνικής αναταραχής και τη βασιλεία του τσάρου Νικολάου, που διαρκεί μέχρι το 1917. Το 1897 αυτονομείται η Κρήτη και το 1898 η Ισπανία χάνει τις αμερικανικές της αποικίες. Παρατηρείται νέο κύμα παραγωγής σατιρικών χαρτών, που καθορίζονται πλέον από τις εξελίξεις στην τεχνοτροπία της σκιτσογραφίας, των μέσων σχεδίασης, αλλά και από την άνοδο του κύρους και της επιρροής επώνυμων εξειδικευμένων σκιτσογράφων. Όλη αυτή η πυκνή περίοδος του 19ου αιώνα, της γεωπολιτικής ευρωπαϊκής ανισορροπίας, απεικονίζεται πολλές φορές «χωρίς λόγια» στους σατιρικούς χάρτες, όπου η χαρτογράφηση της φυσικής και πολιτικής γεωγραφίας μετασχηματίζεται σε ανθρωπόμορφη! Πρωταγωνιστές στον χάρτη είναι ανθρώπινα σώματα και πρόσωπα, αλλά και ζώα της ξηράς, του αέρα και της θάλασσας, με διάφορους συμβολισμούς θυμίζοντας τους μεσαιωνικούς χάρτες. Όλα, μαζί με χαρακτηριστικά αντικείμενα, χρησιμοποιούνται για να εκφράσουν αλληγορικά τα γεγονότα και την ιστορία πάνω στη γεωγραφία μιας ολόκληρης εποχής, ο απόηχος της οποίας φτάνει μέχρι τις μέρες μας (ιδιαίτερα στην περιοχή μας...). Γι’ αυτόν τον λόγο το είδος των σατιρικών χαρτών μας είναι ακόμη τόσο ενδιαφέρον και ελκυστικό.
Η ισχυροποίηση των ευρωπαϊκών οικονομικών ανταγωνισμών στις αρχές του 20ού αιώνα, η άνοδος νέων επαναστατικών κινημάτων, η εμφάνιση του ρεύματος των γυναικείων διεκδικήσεων και η ανάπτυξη της τεχνολογίας καθορίζουν τις εξελίξεις του αιώνα, το πρώτο μισό του οποίου θα πνιγεί στο αίμα των δύο παγκοσμίων πολέμων και το δεύτερο στην ψύχωση της απειλητικής ψυχροπολεμικής αντιπαράθεσης, που διατηρείται με άλλους όρους, συνθήκες και μορφές μέχρι και τις αρχές του 21ου αιώνα.
Η ιστορία των σατιρικών απεικονίσεων με αναφορά τους χάρτες συνεχίζεται, ώριμη και συμβατή με τα προβλήματα της νέας εποχής, αλλά πάντα στραμμένη στις ίδιες αφετηρίες: της κριτικής, της ιδεολογικής αντιπαράθεσης, της αλληγορίας και του απεικονιστικού αναμορφισμού στις χαρτογραφικές αναφορές, όπως τις εισήγαγε ο μοναχός Opicinus de Canistris στις αρχές του 14ου αιώνα. Ποιός όμως ήταν αυτός ο μοναχός που έμελλε να μείνει στην ιστορία ως ο «παλαβός των χαρτών»;

(ΣYNEXIZETAI)