Χάρτες μεταξύ σατιρικής τέχνης και ιδεολογικής επιρροής {1}

Με τη χρή­ση της χαρ­το­γρα­φι­κής απει­κό­νι­σης ή με άλ­λο­θι τον χάρ­τη ο σα­τι­ρι­κός σχο­λια­σμός ιστο­ρι­κών ή επί­και­ρων γε­γο­νό­των εί­ναι αρ­κε­τά γνω­στός και δια­δε­δο­μέ­νος στην ιστο­ρία και την πρα­κτι­κή της χαρ­το­γρα­φί­ας, ως σα­τι­ρι­κές χαρ­το­γρα­φι­κές «ανα­μορ­φώ­σεις», αλ­λά και της σκι­τσο­γρα­φί­ας και της οπτι­κής επι­κοι­νω­νί­ας των ιδε­ών. Εί­ναι οι προ­σφι­λείς μας σα­τι­ρι­κοί χάρ­τες. Ένα εν­δια­φέ­ρον αντι­κεί­με­νο της χαρ­το­γρα­φι­κής κλη­ρο­νο­μιάς. Εί­ναι όμως και αντι­κεί­με­νο πε­ριο­χών των αν­θρω­πι­στι­κών, κοι­νω­νι­κών και πο­λι­τι­κών επι­στη­μών, της γε­ω­πο­λι­τι­κής και των διε­θνών σχέ­σε­ων, της οπτι­κής επι­κοι­νω­νί­ας και του πο­λι­τι­κού μη­νύ­μα­τος. Ή ακό­μη και της τέ­χνης της σκι­τσο­γρα­φί­ας, όπο­τε η ανά­γκη οπτι­κο­ποί­η­σης του πε­ριε­χο­μέ­νου σχε­τί­ζε­ται με τον γε­ω­γρα­φι­κό χώ­ρο και την απει­κό­νι­σή του. Και αυ­τό κυ­ρί­ως γί­νε­ται με σκω­πτι­κή-κω­μι­κή ή κω­μι­κο­τρα­γι­κή διά­θε­ση και αλ­λη­γο­ρι­κό-υπερ­βα­τι­κό απει­κο­νι­στι­κό χα­ρα­κτή­ρα, χρη­σι­μο­ποιώ­ντας ένα εν­δια­φέ­ρον εί­δος χαρ­το­γρα­φι­κής προ­σο­μοί­ω­σης, μέ­σω της τε­χνι­κής της «αν­θρω­πό­μορ­φης ή/και ζω­ό­μορ­φης ανα­μόρ­φω­σης», άλ­λο­τε (πε­ρισ­σό­τε­ρο) εμπει­ρι­κά και άλ­λο­τε με γνώ­ση.
Οι σα­τι­ρι­κοί χάρ­τες εί­ναι σπου­δαία ιστο­ρι­κά τεκ­μή­ρια, τα οποία συν­δυά­ζουν σε ενιαία συν­θε­τι­κή ανα­πα­ρά­στα­ση –τε­χνι­κά και καλ­λι­τε­χνι­κά– τα πρό­τυ­πα της χαρ­το­γρα­φι­κής οπτι­κο­ποί­η­σης με εκεί­να του σκί­τσου. Του σα­τι­ρι­κού σκί­τσου, κυ­ρί­ως του «γε­λοιο­γρα­φι­κού», με την αφη­ρη­μέ­νη ανα­φο­ρά του όρου. Χω­ρίς δη­λα­δή να προ­σβλέ­πουν απα­ραί­τη­τα στην ιλα­ρό­τη­τα, εφό­σον μία «γε­λοιο­γρα­φία» μπο­ρεί να προ­σφέ­ρει αφορ­μές για πε­ρι­συλ­λο­γή και στο­χα­σμό, όπως συ­νή­θως συμ­βαί­νει με τις πα­λιές πο­λι­τι­κές γε­λοιο­γρα­φι­κές πα­ρα­στά­σεις, που στον και­ρό τους προ­σέ­φε­ραν ιλα­ρό­τη­τα, αλ­λά ιδω­μέ­νες πο­λύ αρ­γό­τε­ρα οδη­γούν και σε αντί­θε­τα συ­ναι­σθή­μα­τα.
Δεν παύ­ουν όμως οι χάρ­τες αυ­τοί να αντα­να­κλούν την ιδε­ο­λο­γι­κή συ­γκρό­τη­ση και την κρι­τι­κή το­πο­θέ­τη­ση του δη­μιουρ­γού τους απέ­να­ντι στα κοι­νω­νι­κά και πο­λι­τι­κά πράγ­μα­τα της επο­χής του. Πά­ντα όμως γύ­ρω από τα συμ­φρα­ζό­με­να της «εξου­σί­ας», που δεν εί­ναι και η πλέ­ον αμε­ρό­λη­πτη, εφό­σον ο σχε­δια­στής τους ανα­πα­ρά­γει σα­τι­ρι­κά εκεί­να τα στε­ρε­ό­τυ­πα που χα­ρα­κτη­ρί­ζουν πε­ρισ­σό­τε­ρο τους «αντι­πά­λους» και λι­γό­τε­ρο τους «φί­λους».

Οι σα­τι­ρι­κοί χάρ­τες, βε­βαί­ως, δεν εί­ναι ού­τε προ­ϊ­όν μό­νον εκεί­νης της επο­χής, ού­τε πρω­το­εμ­φα­νί­στη­καν τό­τε. Εί­ναι όμως ένα αντι­προ­σω­πευ­τι­κό και μα­ζι­κό εί­δος της, έτσι ώστε να ανα­δει­χθούν ως αντι­κεί­με­νο μιας κουλ­τού­ρας ευ­ρεί­ας κα­τα­νά­λω­σης στα τέ­λη του 19ου αιώ­να και στις αρ­χές του 20ού, κυ­ρί­ως στις ευ­ρω­παϊ­κές κοι­νω­νί­ες –τις πο­λύ εθι­σμέ­νες στη χαρ­το­γρα­φι­κή απει­κο­νι­στι­κή– λό­γω της χαρ­το­γρα­φι­κής παι­δεί­ας και κλη­ρο­νο­μιάς τους, και ως θέ­μα άσκη­σης πο­λι­τι­κής και κυ­ρί­ως ιδε­ο­λο­γι­κής προ­πα­γάν­δας, μέ­χρι και ευ­η­με­ρού­σας κερ­δο­σκο­πι­κής απα­σχό­λη­σης. Τις πε­ρισ­σό­τε­ρες φο­ρές –και ανε­ξάρ­τη­τα από την καλ­λι­τε­χνι­κή τους αξία, που απο­τε­λεί ένα ξε­χω­ρι­στό θέ­μα συ­ζή­τη­σης– οι σα­τι­ρι­κοί χάρ­τες της ευ­ρω­παϊ­κής τους κο­ρύ­φω­σης απο­τε­λούν ένα πρω­τό­τυ­πο «πρό­τυ­πο μα­ζι­κής επιρ­ρο­ής» ή ακό­μη και «πα­ρα­πλά­νη­σης», ανά­με­σα στα πολ­λά αντί­στοι­χα πρό­τυ­πα που κυ­κλο­φο­ρούν και προ­βάλ­λο­νται την επο­χή εκεί­νη. Σε μί­αν Ευ­ρώ­πη που κυ­ριαρ­χεί­ται από αντα­γω­νι­στι­κά συλ­λο­γι­κά στε­ρε­ό­τυ­πα και εμ­μο­νι­κές ψυ­χώ­σεις, που θα οδη­γή­σουν τε­λι­κά στη με­γά­λη κα­τα­στρο­φή του Α΄ Πα­γκο­σμί­ου πο­λέ­μου. Θα μπο­ρού­σε να πει κα­νείς ότι το εί­δος αυ­τό συγ­γε­νεύ­ει, από αρ­κε­τές από­ψεις, με το άλ­λο αμ­φι­λε­γό­με­νο χαρ­το­γρα­φι­κό εί­δος και εν πολ­λοίς αντι­πα­θές και εξορ­κι­σμέ­νο στη με­τα­πο­λε­μι­κή και ση­με­ρι­νή ευ­ρω­παϊ­κή κουλ­τού­ρα και πο­λι­τι­κή: εκεί­νο των «εθνο­γρα­φι­κών χαρ­τών», όπως ανα­πτύ­χθη­κε από το δεύ­τε­ρο μι­σό του 19ου αιώ­να, εστια­σμέ­νο κυ­ρί­ως στα Βαλ­κά­νια, με οδυ­νη­ρές συ­νέ­πειες στην πε­ριο­χή. Ένα εί­δος χαρ­τών που τα­λαι­πω­ρεί τους πλη­θυ­σμούς τους μέ­χρι σή­με­ρα.

Πέ­ρα όμως από τον ρό­λο τους ως πο­λι­τι­κές και κοι­νω­νι­κές αλ­λη­γο­ρί­ες με τη γε­ω­γρα­φι­κή ανα­φο­ρά και τη δύ­να­μη του σα­τι­ρι­κού σκί­τσου και λό­γου, δια­δε­δο­μέ­νων και των δύο εκεί­νη την επο­χή, οι σα­τι­ρι­κοί χάρ­τες ή οι χάρ­τες-γε­λοιο­γρα­φί­ες ή οι χάρ­τες στη γε­λοιο­γρα­φία, εί­ναι τις πε­ρισ­σό­τε­ρες φο­ρές πραγ­μα­τι­κά και πο­λύ προ­σω­πι­κά έρ­γα τέ­χνης. Με ανα­φο­ρές και ανα­γω­γές στα με­γά­λα ζη­τή­μα­τα της επο­χής, αλ­λά και σε θέ­μα­τα και γε­γο­νό­τα της κα­θη­με­ρι­νό­τη­τας με εφή­με­ρο χα­ρα­κτή­ρα και ιδιό­τη­τες τέ­τοιες, ώστε και ως σκι­τσο­γρα­φι­κοί σχο­λια­σμοί να απο­κτούν με­γά­λη επι­κοι­νω­νια­κή δύ­να­μη και να ανα­δει­κνύ­ο­νται σε μέ­σα επη­ρε­α­σμού της κοι­νής γνώ­μης, αλ­λά και πο­λι­τι­κής πί­ε­σης σε συλ­λο­γι­κό και ατο­μι­κό επί­πε­δο.
Τις πε­ρισ­σό­τε­ρες φο­ρές η επι­κοι­νω­νια­κή διεισ­δυ­τι­κό­τη­τα του οπτι­κού απο­τε­λέ­σμα­τος της σχε­δί­α­σης των χαρ­τών αυ­τών εί­ναι τέ­τοια, ώστε να μη χρειά­ζο­νται επε­ξη­γή­σεις, βοη­θη­τι­κά σχό­λια ή λε­ζά­ντες, αλ­λά η «ανά­γνω­σή» τους και η πρό­σλη­ψη του μη­νύ­μα­τος να γί­νε­ται κυ­ριο­λε­κτι­κά «χω­ρίς λό­για». Αυ­τό το εί­δος εί­ναι άλ­λω­στε και το πιο εν­δια­φέ­ρον στη ση­με­ρι­νή έρευ­να του εί­δους, όταν η έλ­λει­ψη λό­γου οδη­γεί στην ανα­ζή­τη­ση του ιστο­ρι­κού υπο­βά­θρου και των πο­λι­τι­κών-ιδε­ο­λο­γι­κών προ­σλαμ­βα­νου­σών εκεί­νης της επο­χής.

Η κο­ρύ­φω­ση και δη­μο­φι­λία

Η τα­ραγ­μέ­νη Ευ­ρώ­πη του δευ­τέ­ρου μι­σού του 19ου αιώ­να και οι χα­ρα­κτη­ρι­στι­κές φά­σεις της ιστο­ρί­ας της εί­ναι το εύ­κρα­το κλί­μα που ευ­νο­εί την ανά­καμ­ψη των σα­τι­ρι­κών χαρ­τών δια­φό­ρων μορ­φών και τύ­πων. Συ­νο­δοι­πο­ρούν πά­ντα με τις εξε­λί­ξεις της χαρ­το­γρα­φί­ας, που έχει ανα­πτυ­χθεί πλέ­ον σε μία από τις κο­ρυ­φαί­ες επι­στή­μες στην Ευ­ρώ­πη, με δο­μι­κές ανα­φο­ρές στις κρα­τι­κές εξου­σί­ες, τις στρα­τιω­τι­κές δρα­στη­ριό­τη­τες, αλ­λά και την εμπο­ρευ­μα­το­ποί­η­ση των χαρ­τών, οι οποί­ες οδη­γούν στην ανά­πτυ­ξη κερ­δο­φό­ρων εξει­δι­κευ­μέ­νων χαρ­το­γρα­φι­κών εκ­δο­τι­κών επι­χει­ρή­σε­ων. Οι χάρ­τες γί­νο­νται γρή­γο­ρα δη­μο­φι­λείς σε ευ­ρύ­τε­ρα στρώ­μα­τα και η εκτε­τα­μέ­νη διά­δο­σή τους -και στο επι­κοι­νω­νια­κό πε­δίο, μέ­σω των εφη­με­ρί­δων, πε­ριο­δι­κών και εντύ­πων- συμ­βάλ­λει στη μορ­φω­τι­κή και πο­λι­τι­στι­κή εξοι­κεί­ω­ση των ευ­ρω­παϊ­κών κοι­νω­νιών με τις χαρ­το­γρα­φι­κές ει­κό­νες γε­νι­κό­τε­ρα.
Ση­μα­ντι­κά γε­γο­νό­τα της ευ­ρω­παϊ­κής ιστο­ρί­ας της επο­χής, όπως π.χ. ο Κρι­μαϊ­κός πό­λε­μος (1853-1856), η έναρ­ξη του Γαλ­λο­πρω­σι­κού πο­λέ­μου και η Ιτα­λι­κή Ενο­ποί­η­ση το 1870, η ψυ­χο­λο­γία του «ρε­βαν­σι­σμού» που παίρ­νει τό­τε με­γά­λες δια­στά­σεις, πα­ράλ­λη­λα με τη Γερ­μα­νι­κή Ενο­ποί­η­ση υπό τον Γου­λιέλ­μο Α΄ και τον Bί­σμαρκ, κα­θο­ρί­ζουν την ευ­ρω­παϊ­κή πο­λι­τι­κή της πε­ριό­δου και τρο­φο­δο­τούν τη σα­τι­ρι­κή απει­κο­νι­στι­κή με χαρ­το­γρα­φι­κό πε­ριε­χό­με­νο. Τρο­φή για τη μα­ζι­κο­ποί­η­ση των σα­τι­ρι­κών χαρ­τών με γε­ω­γρα­φι­κή ανα­φο­ρά και χαρ­το­γρα­φι­κή οπτι­κο­ποί­η­ση, δια­κρι­τού μέ­ρους της γε­νι­κό­τε­ρης σα­τι­ρι­κής σκι­τσο­γρα­φί­ας, απο­τε­λεί επι­πλέ­ον η ανα­τα­ρα­χή στην Ισπα­νία (1872- 1876). Η ευ­ρω­παϊ­κή σκέ­ψη επη­ρε­ά­ζε­ται τό­τε από τη διείσ­δυ­ση των νέ­ων κοι­νω­νι­κών και οι­κο­νο­μι­κών ιδε­ών, την εξά­πλω­ση επα­να­στα­τι­κών κι­νη­μά­των, του αναρ­χι­σμού και των μυ­στι­κών ανα­τρε­πτι­κών εται­ρειών. Αυ­τά τα ση­μα­ντι­κά πο­λι­τι­κά γε­γο­νό­τα, με σο­βα­ρές κοι­νω­νι­κές ανα­φο­ρές, χα­ρα­κτη­ρί­ζουν την ευ­ρω­παϊ­κή δε­κα­ε­τία του ’70, ενώ από το 1875 και για τα επό­με­να δύο χρό­νια τα Βαλ­κά­νια απο­τε­λούν με­γά­λη εστία ανα­κα­τα­τά­ξε­ων, με την εξέ­γερ­ση της Βοσ­νί­ας, τον Σερ­βο­τουρ­κι­κό πό­λε­μο του ’86 και τον Ρω­σο­τουρ­κι­κό του ’87, όπου εστιά­ζε­ται το ευ­ρω­παϊ­κό εν­δια­φέ­ρον, σε μια πε­ρί­ο­δο ανό­δου της χαρ­το­γρα­φι­κής τυ­πο­λο­γί­ας των εθνο­γρα­φι­κών χαρ­τών.

Η βαλ­κα­νι­κή ανα­στά­τω­ση, στην οποία συμ­με­τέ­χει ενερ­γά και η Ελ­λά­δα, οδη­γεί στην ανε­ξαρ­τη­σία της Ρου­μα­νί­ας, της Σερ­βί­ας και του Μαυ­ρο­βου­νί­ου, στην αυ­το­νο­μία της Βουλ­γα­ρί­ας και στη βρε­τα­νι­κή κυ­ριαρ­χία της Κύ­πρου. Πλή­θος σα­τι­ρι­κών χαρ­τών σφρα­γί­ζουν την κυ­ριαρ­χία του εί­δους, εφό­σον όλες αυ­τές οι γε­ω­πο­λι­τι­κές ανα­κα­τα­τά­ξεις και οι σφο­δρές βί­αιες αντι­πα­ρα­θέ­σεις έχουν τραυ­μα­τι­κές γε­ω­γρα­φι­κές ανα­φο­ρές και απει­κο­νί­ζο­νται με διά­φο­ρους τρό­πους σε πλή­θος χαρ­τών. Τη δε­κα­ε­τία του ’80 η Γαλ­λία και η Βρε­τα­νία ασκούν δυ­να­μι­κή αποι­κιο­κρα­τι­κή επε­κτα­τι­κή πο­λι­τι­κή, που θα κο­ρυ­φω­θεί τα τέ­λη του 19ου αιώ­να, ενώ τη Γερ­μα­νία εν­δια­φέ­ρει η βο­ρειο­α­να­το­λι­κή Ευ­ρώ­πη. Η δε­κα­ε­τία του ’90 αρ­χί­ζει με μια νέα πε­ρί­ο­δο κοι­νω­νι­κής ανα­τα­ρα­χής και τη βα­σι­λεία του τσά­ρου Νι­κο­λά­ου, που διαρ­κεί μέ­χρι το 1917. Το 1897 αυ­το­νο­μεί­ται η Κρή­τη και το 1898 η Ισπα­νία χά­νει τις αμε­ρι­κα­νι­κές της αποι­κί­ες. Πα­ρα­τη­ρεί­ται νέο κύ­μα πα­ρα­γω­γής σα­τι­ρι­κών χαρ­τών, που κα­θο­ρί­ζο­νται πλέ­ον από τις εξε­λί­ξεις στην τε­χνο­τρο­πία της σκι­τσο­γρα­φί­ας, των μέ­σων σχε­δί­α­σης, αλ­λά και από την άνο­δο του κύ­ρους και της επιρ­ρο­ής επώ­νυ­μων εξει­δι­κευ­μέ­νων σκι­τσο­γρά­φων. Όλη αυ­τή η πυ­κνή πε­ρί­ο­δος του 19ου αιώ­να, της γε­ω­πο­λι­τι­κής ευ­ρω­παϊ­κής ανι­σορ­ρο­πί­ας, απει­κο­νί­ζε­ται πολ­λές φο­ρές «χω­ρίς λό­για» στους σα­τι­ρι­κούς χάρ­τες, όπου η χαρ­το­γρά­φη­ση της φυ­σι­κής και πο­λι­τι­κής γε­ω­γρα­φί­ας με­τα­σχη­μα­τί­ζε­ται σε αν­θρω­πό­μορ­φη! Πρω­τα­γω­νι­στές στον χάρ­τη εί­ναι αν­θρώ­πι­να σώ­μα­τα και πρό­σω­πα, αλ­λά και ζώα της ξη­ράς, του αέ­ρα και της θά­λασ­σας, με διά­φο­ρους συμ­βο­λι­σμούς θυ­μί­ζο­ντας τους με­σαιω­νι­κούς χάρ­τες. Όλα, μα­ζί με χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά αντι­κεί­με­να, χρη­σι­μο­ποιού­νται για να εκ­φρά­σουν αλ­λη­γο­ρι­κά τα γε­γο­νό­τα και την ιστο­ρία πά­νω στη γε­ω­γρα­φία μιας ολό­κλη­ρης επο­χής, ο από­η­χος της οποί­ας φτά­νει μέ­χρι τις μέ­ρες μας (ιδιαί­τε­ρα στην πε­ριο­χή μας...). Γι’ αυ­τόν τον λό­γο το εί­δος των σα­τι­ρι­κών χαρ­τών μας εί­ναι ακό­μη τό­σο εν­δια­φέ­ρον και ελ­κυ­στι­κό.
Η ισχυ­ρο­ποί­η­ση των ευ­ρω­παϊ­κών οι­κο­νο­μι­κών αντα­γω­νι­σμών στις αρ­χές του 20ού αιώ­να, η άνο­δος νέ­ων επα­να­στα­τι­κών κι­νη­μά­των, η εμ­φά­νι­ση του ρεύ­μα­τος των γυ­ναι­κεί­ων διεκ­δι­κή­σε­ων και η ανά­πτυ­ξη της τε­χνο­λο­γί­ας κα­θο­ρί­ζουν τις εξε­λί­ξεις του αιώ­να, το πρώ­το μι­σό του οποί­ου θα πνι­γεί στο αί­μα των δύο πα­γκο­σμί­ων πο­λέ­μων και το δεύ­τε­ρο στην ψύ­χω­ση της απει­λη­τι­κής ψυ­χρο­πο­λε­μι­κής αντι­πα­ρά­θε­σης, που δια­τη­ρεί­ται με άλ­λους όρους, συν­θή­κες και μορ­φές μέ­χρι και τις αρ­χές του 21ου αιώ­να.
Η ιστο­ρία των σα­τι­ρι­κών απει­κο­νί­σε­ων με ανα­φο­ρά τους χάρ­τες συ­νε­χί­ζε­ται, ώρι­μη και συμ­βα­τή με τα προ­βλή­μα­τα της νέ­ας επο­χής, αλ­λά πά­ντα στραμ­μέ­νη στις ίδιες αφε­τη­ρί­ες: της κρι­τι­κής, της ιδε­ο­λο­γι­κής αντι­πα­ρά­θε­σης, της αλ­λη­γο­ρί­ας και του απει­κο­νι­στι­κού ανα­μορ­φι­σμού στις χαρ­το­γρα­φι­κές ανα­φο­ρές, όπως τις ει­σή­γα­γε ο μο­να­χός Opicinus de Canistris στις αρ­χές του 14ου αιώ­να. Ποιός όμως ήταν αυ­τός ο μο­να­χός που έμελ­λε να μεί­νει στην ιστο­ρία ως ο «πα­λα­βός των χαρ­τών»;

(ΣYNEXIZETAI)