Γιαπωνέζικος κήπος: Συνέντευξη με την Ελένη Κατσαμά

Ο για­πω­νέ­ζι­κος κή­πος εί­ναι ίσως ένα από τα πιο δο­μη­μέ­να εί­δη κή­πων. Πρέ­πει απα­ραι­τή­τως να πε­ριέ­χει επτά στοι­χεία: νε­ρό, πέ­τρες και άμ­μο, γέ­φυ­ρες, πέ­τρι­να φα­νά­ρια και γούρ­νες, φρά­κτες και πύ­λες, άν­θη και δέ­ντρα, και ψά­ρια. Οι πα­ρού­σες συ­νε­ντεύ­ξεις θα απο­τε­λού­νται πά­ντα από επτά ερω­τή­σεις. Κά­ποιες από αυ­τές θα επα­να­λαμ­βά­νο­νται και κά­ποιες θα εί­ναι νέ­ες, ώστε να αντα­πο­κρί­νο­νται στο έρ­γο που έχου­με μπρο­στά μας. Σαν τον για­πω­νέ­ζι­κο κή­πο, οι συ­νε­ντεύ­ξεις θα δια­τη­ρούν τη δο­μή τους, προ­σπα­θώ­ντας ταυ­τό­χρο­να να απο­δώ­σουν, ακρι­βώς σαν αυ­τόν, τη ζω­ντά­νια μιας μα­κρι­νής γης, που σε αυ­τήν την πε­ρί­πτω­ση εί­ναι, βέ­βαια, η δια­δι­κα­σία της συγ­γρα­φής.

Η Ελένη Κατσαμά γεννήθηκε το 1973. «Μου άρεσε να παρατηρώ τον κόσμο γύρω μου και να σκαρφίζομαι ιστορίες πότε για το ένα και πότε για το άλλο», λέει. «Μεγαλώνοντας, άρχισα να δημοσιεύω τις ιστορίες μου, άλλοτε παίρνοντας τα ερεθίσματα από τη ζωή παιδιών και εφήβων σ' όλο τον κόσμο (Κοσμοδρόμιο, 2011), άλλοτε από τη δική μου παιδική ηλικία (Γορίλλας στο φεγγάρι, 2014) κι άλλοτε από την ιστορία της αγαπημένης μου Κρήτης (Το σκλαβάκι της Κνωσού, 2017)». Όλα της τα έργα τιμήθηκαν με βραβεία.

• Σε πολλά βιβλία σας, και κυρίως στο Κοσμοδρόμιο, ακούγονται πολλές εφηβικές φωνές που συνδέονται με συγκεκριμένα χωρικά και χρονικά πλαίσια. Μπορείτε να μοιραστείτε μαζί μας πώς άρχισε να γράφεται αυτό το βιβλίο;

Ήταν κάπου το 2008, μετά τη δολοφονία του μαθητή Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου. Τότε σκέφτηκα την ιστορία που διαδραματίζεται στην Αθήνα και που αργότερα ονόμασα Σκέλετον Μαν. Στην ιστορία αυτή ο πρωταγωνιστής προσπαθεί να βρει τη θέση του σ’ έναν ακατανόητο, ενήλικο κόσμο, ενώ ο μικρός αδερφός του φοβάται το τέρας που κρύβεται κάτω από το κρεβάτι του και δυσκολεύεται να κοιμηθεί τις νύχτες. Θυμήθηκα τότε που ήμουν εγώ παιδί και προσπαθούσα να βρω τη θέση μου στον κόσμο. Θυμήθηκα το τέρας κάτω από το δικό μου κρεβάτι. Αναρωτήθηκα τι ήταν αυτό που με φόβιζε τόσο πολύ. Ίσως ότι δεν είχαν ακουστεί ποτέ οι φόβοι μου κι έτσι αυτοί γιγαντώθηκαν. Ξαφνικά η ιστορία της Ελλάδας έμοιαζε να είναι μόνο η αρχή. Αναρωτήθηκα ποιες συνθήκες προκαλούν φόβο σ’ ένα παιδί. Το άγνωστο, ο πόλεμος, η απώλεια, η βία, η άγνοια, η αδικία, η μοναξιά. Σιγά σιγά, 21 παιδιά από διαφορετικά μέρη του κόσμου, εκπροσωπώντας χιλιάδες άλλα παιδιά, εμφανίστηκαν μπροστά μου κι εγώ τα άκουσα προσεκτικά, όπως θα ήθελα να είχα ακουστεί κι εγώ κάποτε.

• Πώς η πραγματικότητα ως υλικό έγινε μυθοπλαστική μοναδικότητα με τη δημιουργία συγκεκριμένων χαρακτήρων; Πώς διαμορφωνόταν ο χαρακτήρας και πώς η φωνή του;
  

Καθένα από αυτά τα παιδιά έφερε έναν δικό του κόσμο από έθιμα, γλώσσα, συνήθειες, συνθήκες. Έπειτα άρχισε η έρευνα. Το σημαντικότερο για μένα ήταν να μην μπουν ταμπέλες, τύπου, Αυτός που κρατάει το όπλο είναι ο κακός, ενώ ο άλλος με το αγγελικό πρόσωπο είναι ο καλός. Για μένα η πολυπλοκότητα του κόσμου και των χαρακτήρων οφείλεται ακριβώς στην πάλη ανάμεσα στο καλό και το κακό. Στις αντιθέσεις του κόσμου γύρω μας και στα δικά μας όρια. Εάν δεν πεινάσω δεν θα μάθω ποτέ τι θα έκανα εάν είχα πεινάσει. Εάν δεν δω ένα όπλο να με σημαδεύει και να με πυροβολεί δεν θα μάθω ποτέ τι θα έκανα εάν το όπλο έπεφτε στα δικά μου χέρια.

• Σε όλα σας τα βιβλία, νιώθουμε ότι οι εφηβικοί ή παιδικοί χαρακτήρες, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα έχουν και ρόλο μάρτυρα: Μας επισκέπτονται για να μαρτυρήσουν κάτι, να μοιραστούν κάτι μαζί μας, που εμείς ως ενήλικες δεν το προσέξαμε, ίσως δεν του δώσαμε σημασία. Πώς βλέπετε τη θέση των παιδιών και των εφήβων στις μέρες μας; Τι σημαίνουν οι φωνές διαμαρτυρίας τους, όπως εκφράζονται από παιδιά όπως η Γκρέτα Τούνμπεργκ;

Υπάρχουν κάποια δεδομένα σ’ αυτή την ιστορία. Το κορίτσι, η Γκρέτα, πάσχει. Υποφέρει. Έχει πραγματικά τον ρόλο μάρτυρα. Το ενδιαφέρον της για τον πλανήτη φαίνεται γνήσιο και ειλικρινές. Από την άλλη μεριά ο πλανήτης στ’ αλήθεια πεθαίνει, είναι θέμα χρόνου. Έπειτα έχουμε τους γονείς της Γκρέτα, απόλυτα εξοικειωμένους με την δημοσιότητα και την προβολή λόγω επαγγελμάτων, οι οποίοι άλλαξαν τη ζωή τους για να εξυπηρετήσουν τα σχέδια της κόρης τους, έγραψαν βιβλίο για την παιδική της ηλικία, ο μπαμπάς έγινε διευθυντής της εκστρατείας της κόρης του, η μαμά έγινε η μάνατζερ. Έπειτα έχουμε τους χρηματοδότες, τις εταιρίες επενδύσεων, τα χρήματα από δωρεές, τις εταιρίες ενέργειας, τις επενδύσεις. Και τέλος τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Η Γκρέτα δεν είναι απεσταλμένη του θεού, ούτε και μαριονέτα, φαίνεται να είναι ένα εξαιρετικά δυναμικό και πληγωμένο κορίτσι, με όχι και τόσο ανέμελα παιδικά χρόνια, που θέλει να αλλάξει τον κόσμο. Αναρωτιέμαι μερικές φορές αν όλοι όσοι έχουμε θελήσει να αλλάξουμε ή να βοηθήσουμε, ή να σώσουμε τον διπλανό μας ή τον πλανήτη, αν έχουμε καταφύγει εκεί γιατί αδυνατούμε να αλλάξουμε, ή να βοηθήσουμε, ή να σώσουμε τον εαυτό μας. Φυσικά χρειάζονται τεράστια αποθέματα ενσυναίσθησης κι ευαισθησίας για να αλλάξει κανείς οτιδήποτε γύρω του ή μέσα του. Όπως και να ‘χει, κάθε προσπάθεια για τη σωτηρία του πλανήτη είναι οπωσδήποτε ανεκτίμητη. Και το γεγονός ότι προέρχεται από παιδιά είναι ελπιδοφόρο. Όλα τα υπόλοιπα είναι σημεία των καιρών μας.      

• Πώς δίνετε νέα πνοή σε ένα υλικό τόσο παλιό όπως ο μύθος του μινώταυρου στο βιβλίο σας, Το σκλαβάκι της Κνωσού; Τι σας έσπρωξε προς τη Μινωική Κρήτη και ποιες αποφάσεις λάβατε ώστε να δημιουργήσετε έναν καινούριο μύθο; Επηρέασαν τη γραφή σας, τις εμφάσεις της και τις αφηγηματικές επιλογές της, θέματα ταξικά, ιδεολογικά, αλλά και θέματα φύλου;

Η αμφισβήτηση και η αποδόμηση των παγιωμένων αντιλήψεων είναι το δυνατό μου σημείο. Ταυτόχρονα είναι και το αδύναμο σημείο μου. Αποστρέφομαι οποιαδήποτε μορφή εξουσίας, όταν αυτή παράγει ανισότητα και αδικία. Ωστόσο, την κατάλυση της εξουσίας ακολουθεί η σύγχυση. Έτσι ήταν επόμενο ο Μίνωας να εμφανιστεί στο μυθιστόρημά μου ως ανήμπορο, κακόμοιρο και φοβισμένο γεροντάκι, ο Θησέας βουτυρόπαιδο και ο Μινώταυρος επαναστάτης. Φυσικά ούτε κι εγώ η ίδια δεν περίμενα την ανατροπή του τέλους. Ένα από τα πρώτα μυθιστορήματα που διάβασα στη ζωή μου, ίσως και το πρώτο, ήταν του Καζαντζάκη, εκείνο το καταπληκτικό βιβλίο, Στα παλάτια της Κνωσού. Κάπου μέσα μου υπήρχε πάντα αυτός ο συγκλονιστικός κόσμος, ο οποίος ενεργοποιήθηκε εξαιτίας των ανασκαφών που γίνονται από τη δεκαετία του ‘80 στον τόπο καταγωγής μου, εκεί όπου περνούσα τα παιδικά μου καλοκαίρια, την Ελεύθερνα, ένα χωριό έξω από το Ρέθυμνο. Όπλα και κοσμήματα, σκεύη και τόσα άλλα ευρήματα από Κουρήτες πολεμιστές, Κρητικοπούλες πριγκίπισσες κι ιέρειες ανασύρονται από τα βάθη του χρόνου, από το 3.000 π.Χ. μέχρι το 14 αιώνα μ.Χ., ξανά στο φως. Κάτι τέτοιο δεν θα μπορούσε να με αφήσει αδιάφορη.

• Σε βιβλία σας, γραμμένα με τον Φίλιππο Μανδηλαρά, όπως Απίθανες Ιστορίες, Αλλόκοτες Ιστορίες, Ατίθασες Ιστορίες, μεταφέρετε μια προσέγγιση της δημιουργικής γραφής και απευθύνεστε σε παιδιά που θέλουν να γράψουν και σε εκπαιδευτικούς που θέλουν να διδάξουν. Εσείς παίζετε κατά τη συγγραφική διαδικασία; Πόσο είναι η συγγραφή παιχνίδι και πόσο πειθαρχία στη δομή και σε ειλημμένες αποφάσεις; Σας καθοδηγούν πιο πολύ οι λέξεις και οι χαρακτήρες ή οι αρχικές προθέσεις;

Η συγγραφή των Αλλόκοτων, Ατίθασων, Απίθανων Ιστοριών, ναι σαφώς ήταν ένα παιχνίδι και πολύ διασκεδαστικό μάλιστα. Υπήρχε ωστόσο πειθαρχία και τήρηση των κανόνων, όπως άλλωστε συμβαίνει με όλα τα παιχνίδια. Όταν γράφω κυριαρχεί η ευχαρίστηση, η ισορροπία και η ευελιξία. Έχει συμβεί να έχω αποφασίσει κάτι από πριν, μια πορεία, έναν χαρακτήρα, ή ακόμα και το ύφος ή τη δομή, και στη διαδικασία της συγγραφής να έχουν αλλάξει. Αν επιμείνω στο δικό μου έχω χάσει. Χρειάζεται να επιστρέψω και να αναθεωρήσω.

• Τι είναι αυτό που κάνει κάποιον να γράφει εφηβική λογοτεχνία;

Ανοιχτοί λογαριασμοί με το παρελθόν ήταν υποθέτω αυτό που με έκανε να γράφω εφηβικά βιβλία. Η φωνή που λέγαμε πριν πως δεν ακούστηκε ποτέ.

• Πού γράφετε, πώς και πότε;

Γράφω παντού. Στην κουζίνα, στο σαλόνι, στο γραφείο, στο λεωφορείο, στο καφέ της γειτονιάς. Γι’ αυτό και τελικά εκείνο που μένει είναι τα δάχτυλα πάνω στα πλήκτρα, ή να αγκαλιάζουν ένα μολύβι.