Mεσημβρινοί: τα «πού», τα «πώς» και τα «γιατί» (2)

Ήταν όμως άραγε η περίπτωση του ορισμού του μεσημβρινού του Γκρήνουιτς η πρώτη στην ιστορία, που ο ορισμός ενός μεσημβρινού θα έπαιρνε γεωπολιτικό χαρακτήρα παγκοσμίων διαστάσεων; Όχι βέβαια. Η πρώτη περίπτωση, στην οποία έμοιαζε «κάπως» το Γκρήνουιτς (λίγο ή περισσότερο, όπως το δει κανείς στο χρονικό πρίσμα) ήταν ο περίφημος μεσημβρινός της συνθήκης Τορδεσίλιας, του 1494, αιτία βαθειάς διεθνούς τριβής σχεδόν πέντε αιώνες πριν, σε έναν κόσμο που άλλαζε εποχή. Μιας τριβής πολύ πιο σημαντικής όμως για τις εξελίξεις στον κόσμο, από ό,τι η περίπτωση του Γκρήνουιτς. Μιας συνθήκης και ενός μεσημβρινού, που αντί να λύσει τα προβλήματα γεωπολιτικής αντιπαράθεσης των δύο μεγάλων ναυτικών δυνάμεων του Ατλαντικού της εποχής (Πορτογαλίας και Ισπανίας), δημιούργησε μεγάλα παράπλευρα γεγονότα σε παγκόσμια κλίμακα, ακόμη «ορατά» στον σημερινό κόσμο.
Μετά το σφράγισμα των οδών προς την Ανατολή για τις ευρωπαϊκές δυνάμεις από τους Οθωμανούς, η αντιπαραθεση των δύο ιβηρικών καθολικών ανταγωνιστών επεκτάθηκε στο θέμα της επικυριαρχίας στα Κανάρια νησιά, κατά τα τέλη του 15ου αιώνα και επιδεινώθηκε μετά τα ταξίδια του Κολόμβου (υπό την παπική διαιτησία του Αλεξάνδρου ΣΤ΄). Οι διαπραγματεύσεις οδήγησαν στη συμφωνία της Τορδεσίλιας, που συμφωνήθηκε μεταξύ των μερών στη μικρή ομώνυμη πόλη, κοντά στο Βαλιαδολίδ της κεντρικής Ισπανίας. Προέβλεπε τον διαχωρισμό του Ατλαντικού σε δύο ζώνες επιρροής, δυτικά και ανατολικά μιας νοητής οριογραμμής – ενός μεσημβρινού: το δυτικό μέρος θα ανήκε στην Ισπανία και το ανατολικό στην ανταγωνίστρια Πορτογαλία. Ο διαιτητής πάπας Αλέξανδρος (ο γνωστός για πολλά Ισπανός καρδινάλιος Βοργίας, από τη Βαλένθια) ήταν ήδη ενημερωμένος από τον Κολόμβο για το τι βρήκε στα ταξίδια του προς τον Νέο Κόσμο. Η παρέμβαση του πάπα για τον πρώτο διαχωρισμό σε δύο ημισφαίρια επιρροής, ανατολικά και δυτικά ενός μεσημβρινού, έμεινε στην ιστορία του διεθνούς δικαίου, ως Αλεξανδρινή γραμμή για να προσδιορίσει την έννοια της διεθνούς διαπραγμάτευσης.
Η οριογραμμή, κατά μεσημβρινό, θα διαιρούσε τον Ατλαντικό σε δύο ζώνες κυριαρχίας. Έδινε στους Ισπανούς τη δυτική που φαινόταν προνομιούχος για μεγάλες χρυσοφόρες προσδοκίες, ενώ άφηνε στους Πορτογάλους την ανατολική ζώνη με έναν νησιωτικό ατλαντικό χώρο από το αρχιπέλαγος των Αζορών μέχρι εκείνο του Πράσινου Ακρωτηρίου και τις ταπεινότερων προσδοκιών ακτογραμμές της δυτικής Αφρικής. Οι Πορτογάλοι όμως, πεπεισμένοι ότι αποτελούσαν τους «αδικημένους» της συμφωνίας (εκεί και οι ρίζες των απροσδόκητων «άσσων» της σύγχρονης διεθνούς διπλωματίας) κατάφεραν να βελτιώσουν την πρώτη εκδοχή της οριοθέτησης (του 1493) και να πείσουν τον επόμενο χρόνο για μια νέα, λίγο δυτικότερα, έτσι ώστε η οριογραμμή-μεσημβρινός Τορδεσίλιας να περνάει (εύλογα) από το μέσον της απόστασης του πορτογαλικού αρχιπελάγους του Πράσινου Ακρωτηρίου από το αρχιπέλαγος που μόλις είχε ανακαλύψει ο Κολόμβος στα δυτικά, για λογαρισμό των Ισπανών, δηλαδή περ. 370 λεύγες δυτικά της δυτικότερης νήσου του Πράσινου Ακρωτηρίου. Γνώριζαν κάτι περισσότερο στον Ατλαντικό οι ικανοί στη θάλασσα, πάντα λιγομίλητοι και επίμονοι Πορτογάλοι ναυτικοί, που δεν γνώριζαν οι Ισπανοί, για να καταφέρουν την μετατόπηση του μεσημβρινού, ως οι αδικημένοι του 1493;
Δεν μας είναι γνωστό με βεβαιότητα τι ακριβώς γνώριζαν οι Πορτογάλοι για να επιμένουν στην άρση της «αδικίας», αλλά εκείνο που γνωρίζουμε καλά είναι ότι: α) μερικές δεκαετίες πριν, με τον περίφημο πρίγκηπά τους Ενρίκε, τον επωνομαζόμενο Ναυσιπλόο, είχαν προετοιμάσει μια αξιοθαύμαστη (ακόμα και σήμερα) ναυτική υποδομή, που περιλάμβανε σε ολοκληρωμένο σύνολο προοδευμένη ναυπηγική, υψηλό επίπεδο ναυτοσύνης και επιστημοσύνης στη θάλασσα, αλλά και μια αντίληψη της αξίας των χαρτών, τους οποίους ανήγαγαν σε απόλυτο κρατικό μυστικό· β) είχαν αποκτήσει καλή εμπειρία στις νότιες θάλασσες του Ατλαντικού· γ) είχαν καταλάβει, όπως φαίνεται από το αποτέλεσμα, ότι ένας μεσημβρινός στον Ατλαντικό είχε τη συνέχειά του και σε αντιδιαμερτικό μεσημβρινό στην Ανατολή, ορίζοντας έτσι έναν τεράστιο ζωτικό χώρο στον Παλαιό Κόσμο, μέχρι τις ακτογραμμές της Ινδίας, τις νότιες ακτές της Κίνας και τα πλούσια Αρχιπελάγη στα ανατολικά του Ινδικού Ωκεανού· και δ) με την μετατόπιση του μεσημβρινού Τορδεσίλιας, που τους έδινε την ανατολική ζώνη επιρροής του Ατλαντικού, είχαν κερδίσει ένα μεγάλο μέρος του Νέου Κόσμου, όπου οι σημερινοί 210 εκατομμύρια κάτοικοί του μιλάνε πορτογαλικά!

Η Πορτογαλία κέρδισε όμως και κάτι άλλο, χάρις σε έναν μεσημβρινό, την μετατόπιση του οποίου διεκδίκησε και πέτυχε, παρά την υπέρτερη δύναμη της Ισπανίας και τα φιλοϊσπανικά αισθήματα του πάπα Βοργία: την κυριαρχία σε μια ατέλειωτη ακτογραμμή του κόσμου προς την Ανατολή ναυσιπλοώντας πάντα ανατολικά, αφήνοντας στους Ισπανούς τον πολύ περιορισμένο ηπειρωτικό χώρο των σκληρών και συχνά βίαιων ανακαλύψεων της Κεντρικής και Νότιας Αμερικής και την αγχωτική αναζήτηση της Ανατολής πλέοντας πάντα δυτικά, προς τον «άδειο» Ειρηνικό. Κατά μια παράξενη ειρωνία της ιστορίας των συμβολισμών, οι πλησιέστερα προς τον πάπα Ισπανοί ναυσιπλοούσαν δυτικά (αντίθετα με την χριστιανική παράδοση του Παραδείσου προς Ανατολάς), ενώ οι Πορτογάλοι, ακολουθούσαν πάντα τον ανατολικό δρόμο βρίσκοντας τον εμπορικό τους παράδεισο στις ακτογραμμές (και όχι στην ενδοχώρα) του ημισφαιρίου που τους απέδωσε ο μεσημβρινός Τορδεσίλιας. Οι Ισπανοί στην έξαψη της ανακάλυψης μιας άγνωστης ηπείρου αποδείχθηκαν οι χαμένοι αυτού του μεσημβρινού... Όταν κατάλαβαν το διακύβευμα (με τον περίπλου του Πορτογάλου Μαγγελάνου), ήταν πλέον αργά. Οι Πορτογάλοι είχαν ήδη εγκαταστήσει μια τεράστια οχυρωμένη ακτογραμμική αυτοκρατορία στην Αφρική, στις εισόδους της Ερυθράς Θάλασσας και του Περσικού Κόλπου, στην Ινδία και στην  Κεϋλάνη, μέχρι το εμβληματικό Μακάο, το Ναγκασάκι και το αρχιπέλαγος των προσοδοφόρων Νήσων των Μπαχαρικών (τις Μολούκες Νήσους).
Οι Ισπανοί καθιστερημένα αναζήτησαν τα «αντιδιαμετρικά» παγκόσμια δικαιώματά τους περίπου μια γενιά μετά τη συμφωνία διαίρεσης του κόσμου από τον μεσημβρινό Τορδεσίλιας. Από το 1520 και για μια δεκαετία πίεζαν απειλητικά τους Πορτογάλους να οριοθετήσουν από κοινού (και πάντα υπό την παπική αιγίδα) τη συνέχεια του μεσημβρινού της Τορδεσίλιας, με τον αντιδιαμετρικό του, που συμφωνήθηκε (με επιστημονική αβεβαιότητα) το 1529 στη Σαραγόσα. Οι Πορτογάλοι αδύναμοι και υπό απειλή, εξαγόρασαν της Μολούκες, αποδίδοντας τις Φιλιππίνες στους Ισπανούς, εντός του ζωτικού τους χώρου που όριζαν οι μεσημβρινοί Τορδεσίλιας και Σαραγόσας.

Ο ορισμός του μεσημβρινού που καθόρισε την παγκόσμια φυσιογνωμία της πρώιμης νεότερης εποχής, κατά την γεωπολιτική έννοια σε κλίμακα υδρογείου, εκτός Ευρώπης και Μεσογείου, χωρίζοντας τον κόσμο σε δύο ημισφαίρια με διακύβευμα κυρίως το παγκόσμιο εμπόριο με την Ανατολή, είχε τις εξής δύο σημαντικές συνέπειες: α) να ενισχύσει την επικυριαρχία εποπτείας και διαιτησίας του Βατικανού παγκοσμίως, αφού επηρέαζε τις δύο μείζονες παγκόσμιες θαλάσσιες δυνάμεις, αναπτύσσοντας το παγκόσμιο δίκτυο των ιεραποστολών του και τον παγκόσμιο καθολικό εκχριστιανισμό, και β) να επιταχύνει τη δυναμική αντίδραση των νέων ανερχόμενων μη καθολικών παγκόσμιων ναυτικών δυνάμεων, της Ολλανδίας και της Αγγλίας, αλλά κυρίως της πρώτης, απέναντι στις Πορτογαλία και Ισπανία, αμφισβητώντας τα πρωτεία τους και την επιβολή των νομοθεσιών τους στις θάλασσες και το παγκόσμιο ναυτικό εμπόριο. Στην πρώτη περίπτωση οι εξελίξεις προέκυψαν ως αποτέλεσμα και της διαπάλης της προτεσταντικής Μεταρρύθμισης (1517) με την καθολική Αντιμεταρρύθμιση (1545), αφού είχε ιδρυθεί το τάγμα των Ιησουιτών (1540) και ξέσπασε ο άγριος Τριακονταετής πόλεμος στην Ευρώπη, που κατέληξε στην Ειρήνη της Βεστφαλίας (1648), με την οποία θα αρχίσει μια νέα εποχή σχέσεων στην Ευρώπη.
Στη δεύτερη περίπτωση, οι δεσμεύσεις των ζωνών επιρροής που καθόριζε ο μεσημβρινός Τορδεσίλιας, έδωσαν το έναυσμα των αντιδράσεων για την ανάπτυξη και επιβολή της αρχής του δικαιώματος της ελεύθερης ναυσιπλοΐας στις θάλασσες για όλους, την οποία μέχρι τότε μονοπωλούσαν οι δύο καθολικές δυνάμεις. Η γραμμή σκέψης του Ολλανδού ουμανιστή και σπουδαίου νομικού του Διεθνούς Δικαίου, Grotius στηριγμένης στην ηθική του Αριστοτέλη, ήταν η απαρχή της διεκδίκησης της ελευθερίας των θαλασσών (Μare Liberum, 1608). Με τη σκέψη και τα γραπτά του Grotius, ως διεθνή νομιμοποίηση, οι Ολλανδοί, ακύρωσαν de facto τη συνθήκη της Τορδεσίλιας και εκδίωξαν βίαια τους Πορτογάλους από τις Νήσους των Μπαχαρικών, στις αρχές του 17ου αιώνα, ξεχνώντας τον Αριστοτέλη και εγκαθιστώντας τη δική τους αποικιοκρατία στην περιοχή.

Όμως, για εμάς τους χαρτογράφους του Χάρτη, ίσως να είναι πιο ενδιαφέρουσα η μικρή-μεγάλη ιστορία της δράσης των χαρτογράφων Ιησουιτών στην Κίνα – άγνωστο και αυτή  αποτέλεσμα του ρόλου που έπαιξε ο πρώτος γεωπολιτικός μεσημβρινός στην Ιστορία. Γιατί με την ισχυρή μορφωτική και επιστημονική τους υποδομή και προετοιμασία, χρησιμοποιώντας ως βάση τις πορτογαλικές βάσεις της Γκόα (από το 1510) και του Μακάο (από το 1557), στις δυτικές ακτές της Ινδίας και τις νότιες της Κίνας αντίστοιχα, οι Ιησουίτες κληρικοί, άρχισαν τις ιστορικές τους αποστoλές στην Κίνα με εντελώς διαφορετικές φιλοσοφικές αφετηρίες από τις ανάλογες στην Αμερική. Ανάμεσά τους και οι σπουδαίοι Ιταλοί, Matteo Ricci και ο μαθητής του Gulio Aleni, σπουδαίοι χαρτογράφοι και γεωγράφοι, που συνομίλησαν με τους Κινέζους, όλων των κοινωνικών τάξεων, με χάρτες και γεωγραφίες, παραμένοντας μέχρι σήμερα σημαντικές αναφορές στην Ιστορία της παγκόσμιας Χαρτογραφίας, που επηρέασαν την εξέλιξή της.

Πάντως, και στους δύο μεσημβρινούς που μας απασχόλησαν, Τορδεσίλιας και Γκρήνουιτς, ένα θέμα παραμένει κοινό στην επιχειρηματολογία επιλογής της γεωγραφικής τοποθέτησής τους: η θάλασσα! Η σχέση και των δύο μεσημβρινών με τη θάλασσα, την ναυσιπλοΐα και τον παραγώμενο πλούτο από αυτήν. Τελικά, τα πού, τα πώς και τα γιατί των μεσημβρινών, μήπως αποτελούν στοιχεία ενδιαφέροντος της γεωπολιτικής; (μαζί βέβαια με τους παραλλήλους, οι οποίοι όμως είναι λιγότερο αυθαίρετοι).

(Παραδοχή: Τα θέματα περί των μεσημβρινών και παραλλήλων θεωρούνται τόσο απλά και εύληπτα ώστε να αρκεί η διδασκαλία τους στην Α΄ και Β΄ γυμνασίου. Επομένως οι αναγνώστες του Χάρτη δεν θα δυσκολευτούν στην κατανόησή τους. Αν όμως συμβεί το αντίθετο αυτό θα οφείλεται αποκλειστικά στη δυσκολία του συγγραφέα να εκφράσει τα θέματα και όχι στις σχετικές επιλογές του εκπαιδευτικού μας συστήματος)