Άδωνης. Η θέση του Άραβα ποιητή στον παγκόσμιο πολιτιστικό ιστό

(Παρουσίαση του ποιητή κατά την τελετή αναγόρευσής του σε επίτιμο διδάκτορα του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών)

Φωνές
αγκαλιάζονται στις πλατείες / συγκεντρώσαμε
των οριζόντων τη γνώση

(Άδωνης, Οι Αναλογίες και οι Αρχές, σελ. 119)

Γνώση… Ποιος είναι ο Άδωνης; Αρχή: Όνομα; Αλί Εσμπέρ.

Ονομάσαμε
το δέντρο της ελιάς Αλί
το δρόμο άνοιγμα για να μπει ο ήλιος

(ό.π. σ. 32)

Τόπος γέννησης; Κασαμπίν, Συρία. Οικογένεια αλαουιτών μουσουλμάνων πάνω στα βουνά της Συρίας, ο πατέρας, αγαθός γεωργός, προσπαθούσε για να εξασφαλίσει τα προς το ζην της πολυμελούς οικογένειας.
Για τον Αλί, τον πρωτότοκο γιο της οικογένειας, δεν υπήρχε ούτε πολύς χρόνος ούτε χρήμα για σχολείο. Στα δεκατρία του του Αλί ο πρώτος Πρόεδρος της Συρίας κάνει περιοδεία κι έρχεται στη Λαοδίκεια, κοντά στην Κασαμπίν. «Πατέρα, θα μάθω καλά μια κασίντα, θα του την απαγγείλω, κι αυτός θα με ρωτήσει: “Τι δώρο θέλεις να σου κάνω;” Κι εγώ θα του πω: “Να πάω σχολείο”».

Η ιστορία αυτή της ζωής του μας ήταν γνωστή, αλλά είχαμε παρακαλέσει να μας την πει ο ίδιος, κανένας μας δεν την είχε ακούσει από πρώτο χέρι, και τον ακούγαμε με ευφροσύνη: «Παιδί μου, είσαι τρελός», είπε ο πατέρας του δεκατριάχρονου ποιητή. «Κάνε όμως όπως θέλεις». Ο πιτσιρίκος προσπάθησε να βρεθεί μπροστά στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας όταν ήρθε στο χωριό τους, όμως ο χωροφύλακας του χωριού δεν τα πήγαινε καλά με τον πατέρα του κι έδιωξε το παιδί. Το αγοράκι με την εσωτερική φλόγα δεν το ’χε όμως σε τίποτα να κάνει μερικά χιλιόμετρα μέσα από τα χωράφια· τα γνώριζε καλά. Πέτυχε τον Πρόεδρο σε μέρος αφύλακτο. Πώς να μην ακούσεις με δέος έναν ξυπόλυτο άρχοντα να στέκει αγέρωχα μέσα στο δρόμο για να απαγγείλει ποίηση; «Τι δώρο θέλεις να σου κάνω;» ακούστηκε η φωνή του Προέδρου σαν ηχώ στο προφητικό όνειρο του Αλί. «Να πάω σχολείο», απάντησε.
Την άλλη μέρα ο Αλί βρέθηκε στο γαλλικό σχολείο της περιοχής. Μέσα του όμως σχηματιζόταν δυναμικά και ακράδαντα ο δρόμος μιας πρωτόγνωρης ποίησης, ποίησης αραβικής:

ιδού εγώ στου λόγου το πέλαγο
φύλλο πλεούμενο

(ό.π., σελ. 35)

Τι σημαίνει να είσαι ποιητής στην αραβική γλώσσα; Εύκολο να το καταλάβεις, άμα σκεφτείς, για μας εδώ, που μιλάμε ελληνικά, τι ήταν ο Σεφέρης: δημοτικιστής –θυμάστε τα μονοκοτυλήδονα– που, όμως, τρεφόταν από τον Όμηρο: Ασίνην τε…, ή τι ήταν ο Αισχύλος με τους Πέρσες και τον Προμηθέα… Ποιος μιλά εδώ ξεχνώντας τον Ορφέα, ποιος, χωρίς να ενώσει ζωή και θάνατο, το πάνω και το κάτω, την αναζήτηση της Ευρυδίκης, ανάμεσα στο Μύθο και το Λόγο…
Η ελληνική και η αραβική είναι γλώσσες που δεν τελειώνουν σε καμιά γραμματική, σε καμιάν ανάγνωση, σε καμιά ιστορία: είναι κλαδιά και ρίζες μαζί, που ποτέ δεν έσπασαν, και σε κάθε ανάγνωση ξυπνάνε μαζί όλες τις εποχές του χρόνου και των χρόνων: Είναι ανοίγματα.

Γνώση και πάλι· τι είναι ποιητής;

Ο ποιητής

Ο κόσμος χλομιάζει, οι λέξεις είναι γυναίκες
τις διαβάζει,
τις γυροφέρνει σα θάνατος.
Ό,τι τον θανατώνει, αυτό και τον ζωοποιεί
Φτιάχνει από το οθόνια της ιστορίας κρεβάτι άλλο, γεννιέται σ’ αυτό.

(ό.π. σ. 37)

Ο κόσμος χλομιάζει, γιατί δεν καταλαβαίνει. Το παιδί γράφει:

…αφουγκράζεται η ποίησή μου, για να πει στον ήλιο: εδώ είναι ο όρκος μας (…)
η απόσταση μπροστά στα μάτια μας μεταμορφώθηκε σε μέλλον του λόγου.
(ό.π. σ. 55)

Και ο Αλί, γίνεται Άδωνης.

Αρχή στη γνώση, αρχή και πάλι. Πώς και γιατί ο Αλί…;
Θυμός ήταν το λάλον ύδωρ που ονόμασε Άδωνη τον ποιητή που λεγόταν Αλί: Όπου κι αν έστελνε το νεαρό παιδί τα ποιήματά του, κανείς δεν τα δημοσίευε. Στο θυμό προστέθηκε η έξαρση της άνοιξης: Ο νεαρός έφηβος, είδε να κατεβαίνει ματωμένος ο ποταμός, σαν Άδωνης και σαν Περσεφόνη που γονιμοποιούν τις εποχές. Άδωνης έχει όνομα ένα ποτάμι, και το ποτάμι γεννιέται μέσα σε μια πανέμορφη και βαθιά σπηλιά. Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, εκεί κάπου η θεά του έρωτα Αφροδίτη, νικήθηκε από την ομορφιά του Άδωνη, νεαρού βοσκού, και οι δυο τους έβρισκαν καταφύγιο σ’ αυτή σπηλιά. Όμως ο Άρης, ο θεός του πολέμου και εραστής της θεάς τού έρωτα, πληγώθηκε, μεταμορφώθηκε σε αγριόχοιρο και σκότωσε τον όμορφο νέο. Το αίμα του νέου έβαψε το ποτάμι, που κατεβαίνει κατακόκκινο (από πετρώματα) κάθε άνοιξη για να γονιμοποιήσει ξανά και ξανά τη γη, αυτή τη γη όπου οι πολιτισμοί δεν εναλλάσσονται, μα παραμένουν, ενσωματώνοντας ο ένας στην ιστορία του άλλου το σπέρμα του μύθου που θρέφει την ιστορία των ανθρώπων…
Τότε επέλεξε ως όνομα: Άδωνης. Ο μύθος της ελληνικής και της συριακής παράδοσης νίκησε, τα ποιήματα δημοσιεύτηκαν σ' ένα περιοδικό, μ’ ένα μικρό σημείωμα: «Παρακαλείται ο κ. Άδωνης να εμφανιστεί στα γραφεία του περιοδικού».
Παραξενεύτηκαν εκεί, όταν, αντί για έναν λόγιο, αντίκρυσαν ένα παιδί! Άδωνης, λοιπόν, και η παράδοση αγκάλιασε τη νεωτερικότητα.
Ο μύθος, ο θρύλος, η ιστορία της αναμόχλευσης της φύσης σε μονοπάτια εξαίσια ή σατανικά –σκεφτείτε τη βιοηθική σήμερα, σκεφτείτε τη μαγεία χτες ή τους κλώνους αύριο ή τις σωτήριες μεταμοσχεύσεις από βιολογικά υλικά–, η αναμόχλευση είναι η δύναμη του αύριο. Είναι η υπό-σχεση, η υπο-θήκευση και η αμφισβήτηση κάθε παρόντος που το σβήνεις:
Η ζωή είναι ένα παλίμψηστο, και στην αναμόχλευση της φύσης του ανθρώπου και του κόσμου στέκει ο σκαπανέας/ποιητής που λέγεται Άδωνης.
Το ποιητικό και φιλοσοφικό έργο του αφορμάται από τον αραβικό λόγο. Καινοτομεί στον παγκόσμιο πολιτιστικό ιστό ξεκινώντας από τις πηγές της αριστουργηματικής αραβικής ποιητικής παράδοσης, ενσωματώνοντάς της την ερμηνεία ενός διαρκούς παλίμψηστου – τι άλλο από ένα διαρκές παλίμψηστο είναι μια παρθένα ανάγνωση ενός κειμένου μπροστά μας; Ο ποιητής Άδωνης τιμωρεί με ανυπαρξία τα όποια στεγανά, και χρησιμοποιεί μια γλώσσα λόγια, αλλά όχι νεκρή! Με πολλαπλά επίπεδα, ξέφωτα, ανοίγματα. Η ομορφιά του λόγου του σε κάνει να τα διαβάζεις ξανά και ξανά, και το τραγούδι τους σε κάνει πιο σοφό, σου προσφέρει ομορφιά μέχρι δακρύων.

Ωραία, ίσως, αυτά στη θεωρία, θα μου πείτε, αλλά πώς γίνονται στην πράξη; Η πράξη γίνεται πραγματικότητα με πολύ αγώνα και με πολλές θυσίες.
Να, εδώ, σε αυτή την ομήγυρη, οι δυο φίλοι, ο τιμώμενος Άδωνης και ο αγαπημένος του φίλος, ποιητής Τίτος Πατρίκιος, «έκαναν φυλακή και εξορία», όπως λέμε. Το βάζει ο νους μας; Ποιοι τέσσερις τοίχοι… ποιο κελί … ποια κιγκλιδώματα…
Ο Άδωνης ταύτισε τη βαθιά γνώση του αραβικού πολιτισμού και της κλασικής γλώσσας με την αναζήτηση της όποιας ετερότητας.

Νιφάρι

Ισάξιο των δέντρων μ ’έχρισε ο ήλιος μου
και των ποταμών και των κατατρεγμένων / ρωτήστε τον
πώς μ ’εξόρισε
με σκόρπισε στους δρόμους και στις γλώσσες της ξενιτιάς γράμμα - γράμμα
μη τον ρωτάτε
παρέδωσα στην περιπλάνηση του ήλιου τα βήματά μου – αποδέχτηκα για μένα την εξορία αυτή.

(ό.π. σ. 48)

Το ποίημα αυτό είναι συμβολικά σπουδαίο για τα λίγα που μπορώ να σας πω εγώ, για την ετερότητα στο χρόνο και στο χώρο: Ο Νιφάρι, στον τίτλο του ποιήματος, ήταν ποιητής. Γνωρίζουμε μόνο το έργο του, κι ότι γεννήθηκε στο Ιράκ, εξ ου και το όνομά του από σχετικό τοπωνύμιο. Για τη ζωή του δεν ξέρουμε σχεδόν τίποτα, εκτός από τη χρονολογία θανάτου του: 965, δηλαδή 10ος αι., ένας μαγικός δέκατος αιώνας στο Ιράκ, με πλούσια λογοτεχνική παραγωγή. Πρωτομίλησε γι’ αυτόν στη Δύση ο περίφημος Άγγλος αραβολόγος φιλόλογος και ανεξάντλητος μεταφραστής Arthur John Arberry, το 1935, δηλαδή 1000 περίπου χρόνια μετά την ύπαρξη και τη συγγραφή του, τον παρέδωσε σε μια δίγλωσση έκδοση, αραβο-αγγλική, μα ο σπουδαίος αυτός ανθρωπιστής δεν κατάφερε να ξυπνήσει τον κόσμο για τον Νιφάρι, από παντού ξεχασμένο. Ο Άδωνης όμως τα κατάφερε. Βλέπετε ο θυμός είναι ένα πάθος, μια σφραγίδα, είναι ακριβώς στην ουσία του μια δύναμη ψυχής:
Γύρω στο 1955, 20 χρόνια μετά την έκδοση του Νιφάρι από τον Arberry, ο Άδωνης, που έχει μόλις τελειώσει το πανεπιστήμιο, ανακαλύπτει το δίγλωσσο βιβλίο και ενθουσιάζεται κυριολεκτικά. Η φωτιά έχει ανάψει μέσα του, ζεσταίνει και φωτίζει. Ο Νιφάρι είναι μύστης ποιητής, που θρέφει την εσωτερικότητα με τη σούφικη παράδοση και καίει πλέον ως οικουρόν πυρ τον Άραβα λόγιο του 20ου/21ου αιώνα.
Σε μια αμφίσημη σχισμή μέσα στο χρόνο, ο μύστης Άδωνης – είτε το ξέρει είτε όχι, ο Άδωνης είναι ο συνεχιστής του Γκιμπράν και της μυστικής αραβικής ποιητικής παράδοσης πέρα από το χρόνο και πέρα από θρησκείες (τα πατερικά κείμενα των εφηβικών μου χρόνων οι δάσκαλοί μου με υποχρέωσαν να τα θυμάμαι, λέγανε: εν αγνώστω σκορπισμώ! – τι κουβέντα…) – ο μύστης Άδωνης εισάγεται στο αραβικό κείμενο, εξ-άγει, προ-άγει τον Νιφάρι σε πρώτο πρόσωπο στο ποίημα που μόλις είδαμε, γίνεται το πρόσωπο που μιλά. Έτσι ο ποιητής μετα-βάλλει το χτες στην εξορία του αύριο και ταυτίζεται μ’ αυτό.
Το αύριο το χτίζει ο ποιητής και διανοούμενος πέτρα πέτρα, σαν ρωμαϊκό δρόμο, σαν Εγνατία, όχι ως τον μοναδικό δρόμο, αλλά έναν δρόμο, που γίνεται δημιουργία, και καταφέρνει να κάνει φιλοξενία την εξορία και ξενητεία (γράφει στο παραπάνω ποίημα: με σκόρπισε στους δρόμους και στις γλώσσες της ξενιτιάς γράμμα - γράμμα) και έγινε αποδεκτή η εξορία ως περιπλάνηση του ήλιου.
Το ποίημα του Νιφάρι βρίσκεται στη συλλογή, το ντιουάν όχι του Γκαίτε ούτε του Λόρκα, που αντέγραψαν τη μαγεία του αραβικού όρου, αλλά του Άδωνη, του Άραβα, ντιουάν με τίτλο Οι Αναλογίες και οι Αρχές, και γράφτηκε περί το 1980. Ο Άδωνης εκθέτει το Νιφάρι στη δική του ποίηση και ταυτίζεται μ’ αυτόν, γράφει σε πρώτο πρόσωπο. Τον κάνει να λάμπει και να λείπει, τον καθιστά διαχρονικό και διάσημο. Έτσι το 2017 ένας συμβολικός εκδοτικός οίκος ανοίγει τις πόρτες του στον Νιφάρι, σε έναν τόμο με το έργο του, μεταφρασμένο από την αραβική στη γαλλική από τον ποιητή Άδωνη, πνευματικό γιο του Νιφάρι και πατέρα του βιβλίου. Είναι πολύ ενδιαφέρον ότι αυτή τη μετάφραση δεν την επιχειρεί μόνος ο ποιητής και μύστης Άδωνης, αλλά πρέπει να σημειωθεί ότι ο ίδιος, ως επιστήμονας, συνεργάζεται με έναν κλασικό φιλόλογο^[1].
Ας δούμε προσεκτικά και τον εκδοτικό οίκο, κι ας μπουν τα πράγματα σε τάξη, καθώς η Γαλλία δεν είναι απλώς μια χώρα υποδοχής και μετοικεσίας για τον ποιητή, ή για τόσους άλλους επιστήμονες ή καλλιτέχνες: η Γαλλία είναι ένα πεδίο πολιτισμού, όπου τα κλασικά γράμματα δημιουργούν δίκτυα και παραδόσεις ευτυχώς πολύ ισχυρότερες από εμπορικές συναλλαγές. Το γεγονός ότι ο εκδοτικός οίκος Les Belles Lettres γιορτάζει τα 100 χρόνια του και έχει ως σύμβολό του την αθηναϊκή γλαύκα^[2] μιλά από μόνο του. Η Γαλλία γίνεται έτσι ο τόπος που προάγει τις κλασικές σπουδές παγκοσμίως, και ο Άδωνης καταφέρνει να εισαγάγει στις κλασικές σπουδές την απαραίτητη διάσταση των αραβικών –κλασικών– γραμμάτων.Όπως κάθε ετερότητα είναι ενδεχομένως αμφίδρομη και άκεντρη, ο ίδιος ο Άδωνης είναι αυτός που, πριν φτάσει στη Γαλλία, καθιστά γνωστούς τους Γάλλους ποιητές στον αραβικό κόσμο, όχι μόνο ως μεταφραστής κορυφαίων Γάλλων, από τον Ρομαντισμό μέχρι και την πρωτοπορία, αλλά και εμπνέοντας και δίνοντας το βήμα σε ό,τι νέο: Μαζί με τον αείμνηστο φίλο του Γιούσεφ Χαλ ίδρυσε το 1957 το περιοδικό Σι’ρ, που σημαίνει «ποίηση».

Ας επανέλθουμε όμως στον τίτλο του τιμωμένου κι ας αναζητήσουμε τι σημαίνει ποιητής και ποίηση στα αραβικά. Ανασύρουμε ένα κείμενο που μιλά τόσο εύμορφα για την ποίηση και τους ποιητές:

Το άνοιγμα της διαίσθησης, αυτό είναι ποίηση, λέει ο Κουντάμα, συγγραφέας του 10ου αιώνα^[4]. Η διαίσθηση είναι αυτό που φέρνει κοντά τη γνώση, την ενσυναίσθηση και την ταπείνωση της γνώμης.
Ο μικρός μου γιος, με είχε ρωτήσει: «Μαμά, ο Άδωνης είναι παιδί;». Συγκινημένη του απάντησα: «Ναι, ο Άδωνης δεν θα πάψει ποτέ να είναι παιδί, γιατί βλέπει δημιουργώντας, όπως τα παιδιά».
Ότι η ποίηση του Άδωνη εμπεριέχει τη δύναμη που σε κάνει να σκέφτεσαι και να ελπίζεις κόντρα στον καιρό.