Δυο σκέψεις και μισή ανάμνηση για τη λογοτεχνία και το σινεμά

Έβλεπε. Και πολύ μάλιστα.
Αν διαβάσουμε μια σκηνή μάχης, για παράδειγμα από την ιλιαδική ραψωδία Ε, θα βγάλουμε το συμπέρασμα ότι οι τεχνικές του κινηματογράφου είναι κυριολεκτικά αρχαίες. Δεν περιμέναμε να εφευρεθεί ο κινηματογράφος για να δούμε σινεμά. Οι σπλάτερ σκηνές μάχης, η κίνηση του αφηγηματικού φακού, το αφηγηματικό μοντάζ, το ζουμάρισμα στη λεπτομέρεια και άλλα πολλά ανιχνεύονται στο πρώτο ευρωπαϊκό λογοτεχνικό κείμενο, την Ιλιάδα.
Ο κινηματογράφος μάς έμαθε να αναγνωρίζουμε τις κινηματογραφικές τεχνικές στη λογοτεχνία με τον ίδιο τρόπο που ο Turner μάς έμαθε να βλέπουμε τη λονδρέζικη ομίχλη: μια ομίχλη που υπήρχε, φυσικά, πριν να τη ζωγραφίσουν σε πίνακα. Μόλις όμως ο Turner την αποτύπωσε με τα λάδια του, τότε την είδαμε για πρώτη φορά.

Ακούγεται παράλογο, ε;
Από τον 20ό αιώνα και μετά άλλαξε η πεζογραφία. Άλλαξε γιατί γνώρισε το σινεμά. Σκεφτείτε τα μυθιστορήματα του 19ου αιώνα: μακρές περιγραφές, αργόσυρτα τοπία. Και μετά γεννήθηκε το αφηγηματικό μοντάζ. Ζαπάρισμα στις σκηνές, καταιγιστική πλοκή, νευρικές ατάκες. Ποτέ ξανά δεν θα αφιερωθεί ένα ολόκληρο κεφάλαιο για την περιγραφή όλων των αγαλμάτων μιας εκκλησίας, όπως έκανε ο Βίκτωρ Ουγκώ στην Παναγία των Παρισίων.
Αναγνώστης και συγγραφέας έχουν πλέον εκπαιδευτεί στο να προσλαμβάνουν την πραγματική πραγματικότητα υιοθετώντας την κινηματογραφική οπτική. Ο αναγνώστης διαβάζει και ο συγγραφέας γράφει έχοντας στο πίσω μέρος του μυαλού τους τον κινηματογράφο. Έτσι λοιπόν, ο αναγνώστης συχνά αναζητεί στη λογοτεχνία την αναπαραστατική αφήγηση του σινεμά. Ή χειρότερα: τη γραμμική αναπαραστατική αφήγηση της τηλεόρασης.

Και κάτι τελευταίο, προσωπικό. Πηγαίνω σινεμά, φανατικά και ιδιοτελώς. Κλέβω κόλπα. Υπάρχουν σκηνές στα βιβλία μου που δεν θα μπορούσα να τις γράψω αν δεν είχα ξοδέψει ατελείωτες (εργατο)ώρες στη μεγάλη οθόνη. Ράδιο Σίτυ των παιδικών μου χρόνων, Θυμέλη, Αίας, Ανατόλια, Έσπερος, Μακεδονικόν, Βακούρα, Assos-Odeon, Ολύμπιον, Φαργκάνη. Ξέρω πολύ καλά πώς μυρίζει η κάθε αίθουσα, πότε την έβαψαν, πότε άλλαξαν καρέκλες, πότε έκλεισε. Θυμάμαι ατάκες από ταινίες που είδα εκεί, ανεξίτηλες σκηνές.

Κι αν με ρωτήσετε τι κοινό έχει ένας συγγραφέας με έναν σκηνοθέτη, το πρώτο που θα σκεφτώ είναι πως και οι δύο είμαστε χειρώνακτες. Κοινώς, μαστόρια.