ΣΤΙΓΜΑΤΑ

Στις 20 Μαϊου πέθανε ο Βένο Τάουφερ, πιστός φίλος της χώρας μας και φίλος προσωπικός από το 1997, από τους κορυφαίους της Σλοβενίας και της πρώην Γιουγκοσλαβίας, ο τελευταίος επιζών μιας γενιάς στην οποία περιλαμβάνονται αναστήματα όπως του Ντάνε Ζάγετς, του Γκρέγκορ Στρινίτσα, του Τομάζ Σαλαμούν από τη Σλοβενία, και του Βάσκο Πόπα, του Ιβάν Λάλιτς και του Μιόντραγκ Πάβλοβιτς από τη Σερβία. Ποιητής, θεατρικός συγγραφέας (το γνωστότερο θεατρικό του έργο είναι Ο Οδυσσέας και ο γιός του, όπου περιλαμβάνονται και αποσπάσματα από την Οδύσσεια), καταπληκτικός μεταφραστής (μετέφρασε και μια επιλογή από τα ποιήματα του Καβάφη) ο Βένο, έπειτα από τρία χρόνια ταλαιπωρίας με την υγεία του πέθανε στη Λιουμπλιάνα, πλήρης ημερών, στα ενενήντα του χρόνια. Τον φέραμε στην Ελλάδα πολλές φορές, άλλοτε μέσω της Εταιρείας Συγγραφέων, άλλοτε του Κύκλου Ποιητών και μια φορά, το 1999, στο συμπόσιο της Ομοσπονδίας Ευρωπαίων Συγγραφέων στους Δελφούς, όπου εκπροσωπούσε τη χώρα του. Η καλλιτεχνική και η πολιτική του δραστηριότητα ήταν πρωτοφανής. Πρωτοστάτησε στην υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη Γιουγκοσλαβία, φυλακίστηκε για ένα διάστημα, εργάστηκε στο BBC στη δεκαετία του 1960, συμμετείχε στην ομάδα που έγραψε το σύνταγμα της Σλοβενίας μετά την ανεξαρτητοποίηση της χώρας από την πρώην Γιουγκοσλαβία και ίδρυσε στη δεκαετία του 1980 τη Βιλενίτσα, ένα από τα σημαντικότερα φεστιβάλ ποίησης. Ευρηματικός, πρωτοπόρος κι εξαίρετος τεχνίτης άφησε ένα ογκώδες και πολυσήμαντο έργο μαζί με τις αναμνήσεις ενός βαθιά καταρτισμένου ποιητή αλλά και μειλίχιου ανθρώπου που σε σκλάβωνε με την πραότητα αλλά και το πάθος με το οποίο υπερασπιζόταν τις ιδέες και τις αξίες του. Ήταν από εκείνους που τους γνωρίζεις και δεν τους ξεχνάς ποτέ, ιδιαίτερα αν σ’ έχει τιμήσει με τη φιλία και την αγάπη του. Από τα τριάντα περίπου ποιήματά του που μετέφρασα και παρουσιάστηκαν εδώ σε διάφορες εκδηλώσεις ή δημοσιεύτηκαν σε λογοτεχνικά περιοδικά (το Εντευκτήριο και το Poetix), δημοσιεύω εδώ δύο, ως ύστατο αποχαιρετισμό και φόρο τιμής σ’ έναν σπουδαίο ποιητή και αγαπημένο φίλο.

ΑΜΛΕΤ 69

κάθε νύχτα είναι ένα γλίστρημα κάτω από την επιφάνεια
ακούγοντας τη βροχή να ροκανίζει το σωρό των χαρτιών
ώσπου μέσα στο κύπελλο του πρωινού περνά η αιωνιότητα
ο ήλιος τρεμοπαίζει στο ξυράφι
το πρόσωπό σου ξυπνά από ’να κομμάτι μέταλλο
νιώθεις τη φλέβα να χτυπά
το μάτι ακούει το χέρι η γλώσσα αγγίζει τον χρόνο
αγαλλιάς με τη ζωή του ξυραφιού

μες στο ξυράφι καθρεφτίζεται η εικόνα σου
και γύρω του το περίγραμμα του κόσμου
πιο κοντά στο κέντρο του κόσμου περιστρέφεσαι

κόσμοι ολόκληροι μαζί σου πάνω στη στενή λεπίδα
έχοντας δύναμη να καταστρέψουν ξαφνικά
αυτό που καταστρέφοντας καταστρέφεται

ΣΤΟΝ ΑΝΟΙΧΤΟ ΚΥΚΛΟ

στο μέσον του ταξιδιού μας εδώ στη γη
στέκεσαι και διστάζεις μην κοιτάζεις πίσω
από την πλάτη σου πίσω δεν είναι παρά ένας καθρέφτης

μια βάρκα του φεγγαριού άραξε
πάνω στα θρύψαλλα των χάρτινων ρόδων
το πιο απαλό ξίφος έχει στομώσει από την ευωδιά τους

στέκεσαι μες στα καρυδότσουφλα
μέσα σε οστέινα ακουστικά
ανάμεσα στα σκουπίδια πλανητών άστρων και ήλιων

στέκεσαι κι αυταπατάσαι
πως κρύβεις ένα φορτίο από ερωτικές εικόνες
πίσω απ’ τις άλικες κουρτίνες των βλεφάρων σου

μην ανοίγεις τα μάτια
η πρώτη σταγόνα του φωτός θα λιώσει το σχήμα του χρόνου
και θα σκληρύνει μέσα στο διάφανο κρύσταλλο της μοναξιάς

στέκεσαι μπροστά στον ναό ενός ατσάλινου αγίου
πες μια προσευχή για την ευτυχία των χεριών και των ποδιών σου
και για τη μαύρη μέθη στο κεφάλι σου

ο άγιος σε κοροϊδεύει με τ’ άστρα και τους κομήτες
και τα χρυσά κεφάλια των παιδιών
που λένε μια προσευχή να ’σαι νέος κι ωραίος

στέκεσαι μπρος στον βασιλιά της φωτιάς και των ψαριών
που εφευρίσκει και ξεχνά το αλφάβητο του γυναικείου σώματος
δείξε σεβασμό θα πάρεις ψαλίδια και χρωματιστό χαρτί

ο βασιλιάς ανοίγει και κλείνει τα μάτια ο βασιλιάς κάθεται και σηκώνεται
βάλε το ’να χέρι στον αυχένα του με τ’ άλλο αγκάλιασε τον εαυτό σου
θα ’χεις δικά σου όλα τα καλά του κόσμου

στέκεσαι μπρος στο ιερό πτηνό της πράσινης γης
της χρυσής θέρμης του λευκού νερού και του ασημένιου αέρα
το πτηνό είναι πέτρινο κι άφωνο γιατί ’ναι η τελειότητα

σκέψου τα χρώματα
αφουγκράσου τον θόρυβο της νιότης
άγγιξε το σώμα σου

τώρα μεγαλώνεις μέσα στο ευλύγιστο κοφτερό ατσάλι
τώρα ανοίγεσαι μέσα στο απαλό κόκκινο άνθος
τώρα στέκεσαι σταθερός ανάμεσα στην ψυχή σου και τα πόδια του έρωτα

ή ανοίγεις τα μάτια
και μπαίνεις στο σκοτάδι μ’ ανοιχτό διασκελισμό
με τη σκιά σου στο ύψος σου
να προχωρεί μπροστά από σένα.

Κάθε εποχή έχει τις ασυναρτησίες της. Στην Ιστορία δύο πόλεων, ο Ντίκενς το τονίζει αυτό στους βικτωριανούς αναγνώστες του, δηλώνοντας πως τον 18ο αιώνα, τον αιώνα της Γαλλικής Επανάστασης, οι συνθήκες ήταν τόσο περίπλοκες όσο φαινόταν και το 1859: «Ήταν οι καλύτερες εποχές, ήταν οι χειρότερες εποχές, ήταν η εποχή της πίστης, ήταν η εποχή της απιστίας, ήταν η εποχή του φωτός, ήταν η εποχή του σκότους, ήταν η άνοιξη της ελπίδας, ήταν ο χειμώνας της απόγνωσης». Αυτές οι γραμμές του Ντίκενς ισχύουν ακόμη και σήμερα: είμαστε πιο ενημερωμένοι από ποτέ και πιο ανενημέρωτοι από ποτέ, πιο συνδεδεμένοι από ποτέ και πιο απομονωμένοι από ποτέ, αγνοούμε την ηθική και ταυτόχρονα πεισματικά ηθικολογούμε.
Μήπως έχει ανατραπεί ο κόσμος; Έχει γίνει η πολιτική αριστερά πιο πουριτανική από τη δεξιά; Οι επικλήσεις της ηθικής αγνότητας, που κάποτε συνδέονταν με τους συντηρητικούς, αποτελούν όλο και περισσότερο πεδίο των προοδευτικών, ενώ αντίθετα η δεξιά, που παραδοσιακά η πολιτική της πειθώ συνδέεται περισσότερο με το “ηθικό”, έχει πάρει μια πιο ελευθεριακή θέση! Υπό μία ορισμένη οπτική γωνία πάντως, είναι λογικό ο προοδευτικός λόγος να κάνει έκκληση στην ηθική: Εάν η αριστερά ελπίζει να ξεπεράσει τον ατομικισμό για να δημιουργήσει αισθήματα αλληλεγγύης, πρέπει να κάνει έκκληση σε ηθικά επιχειρήματα που ευνοούν τη συμπόνια, τη συμπάθεια και την αλληλεγγύη και το καθολικό δικαίωμα να ικανοποιούνται οι βασικές ανάγκες και να ζούμε μια αξιοπρεπή ζωή· εξ ου και η αναπόφευκτη ηθική της αριστεράς.
Ωστόσο, από τη μια πλευρά, η ανάγκη να τεθεί τέλος σε ορισμένες στάσεις και συμπεριφορές δικαιολογεί έναν βαθμό ηθικολογικής οργής. Από την άλλη πλευρά, στον πυρετό της συζήτησης, συχνά χάνουμε τα μάτια μας από την ευρύτερη εικόνα. Σαν ειρωνική κωμωδία. Το να είσαι ηθικολόγος δεν είναι το ίδιο πράγμα με το να είσαι ηθικός. Το ηθικό άτομο υποβάλλει τη ζωή του σε κριτήρια του καλού και του κακού, τα οποία υπερβαίνουν τις δικές του ικανοποιήσεις ή απολαύσεις. Ο ηθικολόγος είναι αυτός που χαίρεται για τις υποτιθέμενες κακίες ή τα ηθικά ελαττώματα των άλλων. Στο βιβλίο του, De Cive , που εκδόθηκε στα Λατινικά το 1642, ο Χομπς γράφει: «Επειδή όλη η χαρά και η ευχαρίστηση της καρδιάς έγκειται στο να μπορεί κανείς να συγκρίνει τον εαυτό του ευνοϊκά με τους άλλους και να σχηματίσει υψηλή γνώμη για τον εαυτό του, οι άνδρες δεν μπορούν να αποφύγουν μερικές φορές να δείχνουν μίσος και περιφρόνηση ο ένας για τον άλλον».
Το διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αποτελούν σημαντικό παράγοντα για την κατανόηση του φαινομένου. Με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οι άνθρωποι προσπαθούν να τραβήξουν την προσοχή και δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος να το κάνουν αυτό από το να ασκούν ατομικιστική επιδειξιομανία με το να επικρίνουν ηθικά τους άλλους. Μια μελέτη από το Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης που αναλύει περισσότερα από μισό εκατομμύριο μηνύματα στο Twitter δείχνει ότι οι δηλώσεις με συναισθηματικό ή ηθικό περιεχόμενο τείνουν να εξαπλώνονται ταχύτερα από άλλα είδη αναρτήσεων. Τα μηνύματα που εμπνέουν ευνοϊκές απαντήσεις μέσα στην κοινωνική ή ιδεολογική ομάδα κάποιου και την απόρριψη από την πλευρά άλλων ομάδων, είναι τα είδη των αναρτήσεων που τείνουν να γίνονται viral. Και φυσικά, οι αλγόριθμοι που διέπουν το Twitter και άλλες πλατφόρμες προωθούν την ορατότητα αυτού του είδους των μηνυμάτων: ο θυμός είναι η βάση της επιχείρησης! Επομένως, το φαινόμενο της ηθικής υπερτροφίας συνδέεται στενά με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Εξάπαντος, θα πρέπει να γίνει η διάκριση ανάμεσα στην ηθική ως αντανάκλαση των αποδεκτών, κανονιστικών αξιών και στην ηθική ως τιμωρητικό ηθικισμό, ο οποίος χρησιμοποιείται για να δυσφημήσει έναν αντίπαλο. Ο υπερβολικός ηθικισμός συνδέεται στενά με την υπερβολική έμφαση στο άτομο και το υποκειμενικό. Αυτό το φαινόμενο σχετίζεται με τον μετασχηματισμό της μαζικής κοινωνίας: Τον 20ο αιώνα, οι μάζες ενώθηκαν σωματικά για να δείξουν τη δύναμή τους. Σήμερα, οι μάζες έχουν εξατομικευτεί και δεν γίνονται αντιληπτές ως ισχυρές στον δημόσιο χώρο, αλλά μάλλον στον ιδιωτικό χώρο. Όμως υφίσταται ένας επιπλέον παράγοντας που εμποδίζει την κατανόησή μας: η έλλειψη πλαισίου, διαμεσολάβησης και, κυρίως, χρόνου. Η ανταλλαγή ιδεών και ηθικής κριτικής περιορίζεται σε λίγες γραμμές που ο αναγνώστης καταναλώνει γρήγορα και ερμηνεύει κυριολεκτικά. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η ειρωνεία — η ρητορική τεχνική που συνίσταται στο να πει κανείς το αντίθετο από αυτό που θέλει να εκφράσει, εκφράζοντας την αντίφαση με κάποια λέξη ή χειρονομία — έχει παρακμάσει στον δημόσιο λόγο. Έτσι, κάποιος που χρησιμοποιεί το πραγματικό του όνομα στο Διαδίκτυο δεν θα θέλει να φαίνεται αναίσθητος σε ηθικά επιχειρήματα· αλλά δεν ισχύει απαραίτητα το ίδιο για τους ανθρώπους με ανώνυμους λογαριασμούς, όπου τα κριτήρια ευθυγράμμισης φαίνονται περισσότερο συνδεδεμένα με ιδεολογικές στάσεις αντιπαράθεσης, και όπου ειδικά οι ηθικές εκτιμήσεις θεωρούνται αφελείς, μη ρεαλιστικές καθώς αγνοούν την ανθρώπινη κατάσταση. Όλοι θέλουν να συνδέσουν το όνομά τους με οποιαδήποτε ηθική στάση διευκολύνει την αναγνώριση από την ομάδα τους. Είναι σαν να επιστρέφουμε στον φυλετισμό. Δεδομένου ότι κανείς δεν ξέρει ή δεν ενδιαφέρεται να προσδιορίσει πραγματικά τι είναι καλό και τι είναι κακό, ο κόσμος γύρω μας χωρίζεται σε καλές και κακές ομάδες: όλοι προσπαθούν να ταυτιστούν με τους καλύτερους και προφανώς χρειάζονται εύκολες συνταγές για να ξεχωρίσουν τους ομοϊδεάτες από τους ξένους , για να μπορούν να αδελφοποιηθούν με κάποιους και να δαιμονοποιήσουν τους άλλους. Σε κάθε περίπτωση, η διαδικτυακή διασταύρωση των χειροκροτημάτων και των ηθικών κατηγοριών δεν τηρεί συνήθως τη φιλοσοφική συλλογιστική και τα νηφάλια πραγματολογικά επιχειρήματα. Αυτή είναι η εποχή των συναισθημάτων και των συνθημάτων. Αφενός, όταν αρχίζεις να χρησιμοποιείς τη λογική, δεν είναι τόσο εύκολο να σταματήσεις: το ένα επιχείρημα οδηγεί σε άλλο, μπορείς να βρεις κάποιον που να εκλογικεύει καλύτερα και στον οποίο δεν έχεις άλλη επιλογή από το να υποκύψεις. Αφετέρου, στη συναισθηματική ζωή, κάθε άτομο είναι ο υπέρτατος και αδιάψευστος κριτής: κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει τα συναισθήματά σου και, αν κάποιος απορρίψει ή αντιπαθήσει αυτό που νιώθεις, μπορείς να τον κάνεις θύμα της συναισθηματικής σου εκδίκησης. Αυτό τι έχει ως αποτέλεσμα; Στον δημόσιο χώρο της σύγχρονης δημοκρατίας, η κοινωνική θανατική ποινή επιτυγχάνεται μέσω της μέγιστης διάδοσης του κατηγορητηρίου. Αυτό ισχύει για τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, μα και για το διαδίκτυο εν γένει.
Γεγονός είναι πως σε πολλαπλά κοινωνικά πειράματα έχει παρατηρηθεί το εξής: ένα άτομο τείνει να τιμωρεί περισσότερο το άλλο εάν υπάρχουν άλλοι άνθρωποι που παρακολουθούν. Και σήμερα, όντως όλοι παρακολουθούμε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης να συντελείται ένα λιντσάρισμα, μια και η επιθυμία κάποιου να επιβεβαιώσει τις θέσεις, τις προκαταλήψεις, τις αξιολογήσεις ή τις πεποιθήσεις του, τον κάνει να χρησιμοποιεί όλα τα όπλα που έχει στη διάθεσή του προκειμένου να βλάψει τον αντίπαλό του. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σαν ένας καθρέφτης αντικατοπτρίζει τον πραγματικό μας εαυτό· το γεγονός ότι κάποιος προτιμά την ανωνυμία από το όνομά του είναι ένας από αυτούς τους καθρέφτες. Συνεπάγεται την εγκατάλειψη της ευθύνης, που είναι το στοίχημα της ανηθικότητας. Μέσω αυτής της απόκρυψης, κάποιος εξουσιοδοτεί την ώθηση να απελευθερωθεί από τον εαυτό του. Το αποτέλεσμα είναι μια ασυμμετρία που μπορεί να προκαλέσει πολλά βάσανα εν είδει κακού.

«Κάθε οργασμός ήταν σαν να διάβασα βιβλίο», εξομολογήθηκε ηθοποιός, με αυξημένη αναγνωρισιμότητα μετά τη δήλωση αυτή, που αποτελεί έμπνευση για μια πιο διαχυτική καμπάνια φιλαναγνωσίας. Η ανάγνωση ερεθίζει. Χαλαρώνει. Η ανάγνωση ανοίγει τα μάτια. Τα κλείνει. Προβληματίζει. Επιλύει προβλήματα. Η ανάγνωση καταργεί τον χρόνο. Τον επιβεβαιώνει. Έχοντας ξοδέψει πάνω από μισό εκατομμύριο δολάρια για την αγορά βιβλίων, ο Κάιζερ της μόδας Καρλ Λάγκερφελντ επέτρεψε σε ιδιοκτήτρια βιβλιοπωλείου να το κλείσει για έναν χρόνο, χωρίς να γίνει γνωστό αν και τι διάβαζε το διάστημα εκείνο. Όπως και στον οργασμό, υπάρχουν πάντοτε περιθώρια ψευδαναγνωσίας.

Κάθε λόγος πάντως δημιουργεί αντίλογο. Μονομερώς ευεργετική παρουσιάζουν την ανάγνωση συγγραφείς, εκδότες και όσοι ασχολούνται με το βιβλίο. Συνεπάγεται ωστόσο θλιβερά επακόλουθα, που ανακαλούν τις βλαβερές συνέπειες του καπνού, τις οποίες κατά προτροπήν επιχειρεί ανεπιτυχώς να εκθέσει πρωταγωνιστής του Τσέχωφ. Τα λόγια του δεν χρειάζεται καν να διαβαστούν, αφού πρόκειται για θεατρικό μονόλογο.

Πόσα άτομα έχουν καταστρέψει τα μάτια τους διαβάζοντας; Τι αδυνατούν να δουν όσοι έχουν εκπαιδευτεί να ακολουθούν αράδες ψηφιοποιημένες στην οθόνη, τυπωμένες στο χαρτί ή καταγεγραμμένες σε επιφάνειες από κάποιο άλλο υλικό; Βάζει γυαλιά και στους αναλφάβητους η ανάγνωση. Επιπλέον, στις διαδικασίες που απαιτεί, η στάση του σώματος προκαλεί κραδασμούς και πόνους στη μέση, στα άκρα και σε πιο ευαίσθητα σημεία. Διατρέχοντας ένα βιβλίο ή μια συσκευή ανάγνωσης, τις συνέπειες υφίστανται καθισμένοι και περιπατητικοί, εποχούμενοι και ακίνητοι, ξαπλωμένοι και κατακόρυφοι, αλλά και βιβλιοφάγοι που επιλέγουν πιο σύνθετους αναγνωστικούς ελιγμούς.

Τα βλέπει κανείς αυτά; Πιθανότερο είναι ότι καθησυχάζει από διαβεβαιώσεις, που φυσικά προέρχονται από οφθαλμιάτρους, χειρουργούς, χειροπράκτες ή άλλους πράκτορες και διαδρομιστές ενός λόμπι που έχει συμφέρον να αποκρύψει ανίατες και ανιαρές επιπτώσεις της ανάγνωσης. Κομβικός είναι ο ρόλος ψυχολόγων και ψυχιάτρων, που αποσιωπούν εγκεφαλικές βλάβες και ανεπιστρεπτί ψυχολογικά αποτελέσματα που επιφέρουν τα αναγνώσματα.

Αφήστε στην άκρη τα κινητά. Όταν όλοι διαβάζουν βιβλία, οικογένειες χωρίζουν. Αγαπημένοι μένουν μόνοι. Διαλύεται η κοινωνική συνοχή. Έχοντας εθιστεί στον ατομισμό της ανάγνωσης και επηρεασμένοι από αυτά που διαβάζουν, δεδηλωμένοι αναγνώστες αμφισβητούν όσα έχουν καθιερωθεί. Η παθητική αντίστασή τους ενεργοποιεί και άλλους. Μια φορά είναι τα νιάτα, θυμίζουν οι γέροι, αλλά από άγνοια ή άνοια ξεχνούν ότι μια φορά είναι και τα γηρατειά.

Τι να ειπωθεί για την οικολογική καταστροφή που συνεπάγεται η ανάγνωση; Πόσα δέντρα πρέπει να κοπούν για το χαρτί που χρειάζεται για να τυπωθούν βιβλία; Έξω από τον λογαριασμό το χαρτί για αποδείξεις ή χαρτονομίσματα με τα οποία θα γίνουν αγορές. Κατά μέσο όρο υπολογίζεται ότι από ένα δέντρο παράγονται 8.333 σελίδες χαρτί. Στη λαιμαργία για την κατανάλωσή του αποτυπώνεται η αρχαία σύγκρουση μεταξύ ποίησης και πεζογραφίας. Οι πεζογράφοι διευρύνουν τις αφηγήσεις καταναλώνοντας περισσότερες σελίδες, ενώ οι ποιητές συντομεύουν τους στίχους ξοδεύοντας περισσότερο χαρτί ανά σελίδα. Δηλητηριώδεις για το περιβάλλον είναι και οι διαδικασίες κατασκευής και ανακύκλωσης ηλεκτρονικών υπολογιστών και αναγνωστικών συσκευών.

Εντέλει η ζωή συνιστά συρροή από βλαβερές συνήθειες. Τσέχωφ και Σβέβο εξατμίζουν το κάπνισμα. Ο Τένεσι Ουίλιαμς και άλλοι εμφιαλώνουν αποστάγματα αλκοόλ. Ο Όσκαρ Ουάιλντ διυλίζει τις βλαβερές συνέπειες της ευφυίας. Μοναδική ολιστική θεραπεία της ζωής είναι ο θάνατος. Η σκόνη που μαζεύουν τα βιβλία σκεπάζει τη στάχτη των νεκρών. Αποφεύγοντας την καύση των βιβλίων, καίγονται τα δάση που μπορούσαν να γίνουν χαρτί.

Θυμήθηκα ένα παλιό ποίημα, από την «Πόλη Γραφέων» (Δρόμοι της μελάνης, Νεφέλη):

Στάσεις έρωτα

κάτω από τα εξώφυλλα
    στη σκιά των κεφαλαίων
                από στίχο σε στίχο
                         με ανοιχτές τις σελίδες
                                χωρίς καν μία τελεία

_{ΣΧΕΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ}

Προσωπικός συγγραφέας / Γιώργος Χουλιάρας - Χάρτης (hartismag.gr)
Για τον Λάγκερφελντ: Τι είπε ο Γερμανός για την ελληνική λογοτεχνία / Χ. Ψ. Ωρολόγιος - Χάρτης (hartismag.gr)

Μελαγχολία της ανατομίας