Ο Περικλής Γιαννόπουλος, γεννήθηκε το 1871 στην Πάτρα, όχι το 1869 όπως λέει η Wikipedia και μερικά βιβλία. Υπέγραφε τα ιδιόμορφα λογοτεχνικά πεζά του έως το τραγικό πέρας του βίου (1910) του με ψευδώνυμα. Σύμφωνα με τη Ντουνιά[1] (2015) θα χρειαστεί να φτάσουμε στο 1902, μετά από χρόνια άσκησης στην γραφή, ώστε με ενθουσιασμό ο “Έλληνας Ράσκιν” να υπογράψει πια επωνύμως. Παρουσιάζει ενδιαφέρον ο συσχετισμός των ψευδωνύμων του Γιαννόπουλου με τα ψευδώνυμα που χρησιμοποιούσε ο θείος του, λόγιος Μανουήλ Χαιρέτης. “Έλλην” ο θείος, “Νεοέλλην” ο ανηψιός. Ακολουθώντας την Βιβλιογραφία Κατσίμπαλη[2] βλέπουμε πως τα λογοτεχνικά του υπογράφονται αρχικώς με το ψευδώνυμο Λωτός, κυρίως οι πρώιμες μεταφράσεις του, πεζά των Τσαρλς Ντίκενς, Έντγκαρ Άλαν Πόε, Μιρμπό και Πιέρ Λοτί. Επίσης, το 1894 δημοσιεύει διηγήματα και πεζοτράγουδα στην Ακρόπολη και την εφημερίδα Το Άστυ. Κατά τον Κατσίμπαλη το τελευταίο δικό του κείμενο που υπογράφει με το ψευδώνυμο “Λωτός” είναι το πεζό τραγούδι Το φιλί του σατύρου, δημοσιευμένο στο Ημερολόγιον του Ποδογύρου το 1896. Το συγκεκριμένο αισθησιακό κείμενο, αφορμώμενο από μία εικόνα του Φελισιέν Ροπς, ωθεί το αφηγηματικό εγώ στην θέαση της ερωτικής συνευρέσεως μιας μυθολογικής Λάμιας με ένα άγαλμα του Πανός, αναλυτικότερα στη Ντουνιά.[3] Από το 1898 ο Γιαννόπουλος φαίνεται να αλλάζει ποικίλα ψευδώνυμα, ως “Ονούφριος” και κατόπιν ως “Απολλώνιος”, ώσπου να γίνει “Νεοέλλην” το προς το τέλος του 1899. Πλην όμως επανέρχεται το ψευδώνυμο “Λωτός” στις 21 Νοεμβρίου του 1899, οπότε και μεταφράζει «Βοδελαίρ». Φαίνεται πως πράγματι από τον Ιανουάριο του 1896 έως τον Δεκέμβρη του 1898 ο Γιαννόπουλος δεν δημοσιεύει κανένα κείμενο. Ενδεχομένως πίσω το ψευδώνυμο “Ρέντγκεν” και τα δημοσιεύματα στην εφημερίδα Ακρόπολη κατά την διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων να βρίσκεται ο Περικλής Γιαννόπουλος. Άλλωστε οι θεματικές και υφολογικές ενδείξεις που ευρίσκει η Ντουνιά είναι εύλογες. Δυστυχώς δεν έχουμε ημερολόγια ή επιστολές εκείνης της εποχής, ώστε να γνωρίζουμε πού κατοικούσε ο Γιαννόπουλος.
Το παρακάτω κείμενο προέρχεται από τον Μάρτιο του 1898 και αποτελεί χρονογράφημα. Υπογράφεται με το ψευδώνυμο “Λωτός” το οποίο, άλλωστε, ο Γιαννόπουλος επαναφέρει σε δημοσιεύσεις του το 1899. Το παιγνιώδες ύφος, η γλώσσα, αλλά και το σπάνιο ψευδώνυμο, “σύμβολο της ομορφιάς, του πνεύματος και της τέχνης που παραπέμπει στην παράδοση του ευρωπαϊκού αισθητισμού”[4]
αποτελεί και εδώ ένα προσωπείο. Γιατί το επιλέγει ο Γιαννόπουλος; Ίσως λόγω του παιγνιώδους χαρακτήρα του κειμένου; Πάντως έως τότε δεν έχει ακόμη υπογράψει επωνύμως κείμενό του. Όλα τα παραπάνω δεικνύουν πως πρόκειται για αθησαύριστο κείμενό του.
Το άρθρο έρχεται ως αντίδραση στα όσα παρατηρεί στην πόλη που βρίσκεται, την Πάτρα. Στο φύλλο της 12ης Μαρτίου 1898 του Νεολόγου διαβάζουμε την ανακοίνωση: “Σήμερον, ώραν 7 μ.μ. ο παρ’ ημίν θερμός υποστηρικτής παντός έργου αναγομένου εις την πρόοδον της γεωργίας και βιομηχανίας, ο Εμμανουήλ Θ. Χαιρέτης (πατήρ) θέλει πραγματευθή περί εκθέσεων εν γένει και περί της οργανιζομένης υπό της Βιοτεχνικής Εκθέσεως εν Πάτραις. Δια το επίκαιρον του θέματος και την ειδικότητα του ομιλητού, δεν αμφιβάλλομεν ότι η αίθουσα της Β. Σχολής έσεται πλήρης και κατά την εσπέραν ταύτην”. Μέσω των δραστηριοτήτων της Βιοτεχνικής Σχολής (της οποίας διευθύντρια βρίσκουμε το 1905 την Αναστασία Λαμπαρδοπούλου εκ Δημητσάνης) η οικογένεια Χαιρέτη, με το καρπερό κτήμα της στα Μποζαΐτικα Πατρών εκείνη την εποχή, είχε σημαντικότατη δημόσια παρουσία στα κοινά της εκβιομηχανιζόμενης τότε πόλης. Μιας Πάτρας όπως απεικονίζεται αριστουργηματικά στο μυθιστόρημα της Αθηνάς Κακούρη Πριμαρόλια (1998). Μετά την τραγική ήττα του 1897 και εν μέσω σταφιδικής κρίσεως. Θα μπορούσε κανείς να υποθέσει πως ο Περικλής Γιαννόπουλος έφυγε από την Αθήνα και βρέθηκε στην Πάτρα; Όπου και γράφει όσα παρουσιάζουμε στην παρούσα δημοσίευση; Ενδεχομένως,
Τρεις ημέρες μετά την ανακοίνωση περί πατρός Χαιρέτη, την 15η Μαρτίου 1898 στο Νεολόγο ανακοινώνεται η διάλεξη: «Σήμερον Κυριακή, ώραν 7 μ.μ. ο γεωπόνος κ. Σωτήριος Ε. Χαιρέτης θέλει εξακολουθήσει την περί μεταξοσκώληκος διάλεξίν του». Φαίνεται πως αφορμώμενος από αυτή την διάλεξη, ο ανιψιός και υιός Χαιρέτη, Περικλής, αρθρογραφεί. Ο διδακτικός τόνος του θυμίζει αρκετά το ύφος των κειμένων του λογίου θείου του, Μανουήλ Χαιρέτη. Επίσης ενδιαφέρον έχει η αρκετά προωθημένη μεταφορική χρήση της λέξεως “οργασμός” ιδιαίτερα δε σε ένα άρθρο το οποίον επιθυμεί να δασκαλεύσει “δέσποινας και δεσποινίδας”. Θα έλεγε κανείς πως ειρωνεύεται τις γυναίκες, γυναίκες που με προεξάρχουσα τότε την Καλλιρρόη Παρρέν και το έντυπο Εφημερίς των Κυριών γυρεύουν την βασική ανεξαρτησία των και διεκδικούν ελευθερίες και πρόσβαση στην παιδεία, καθώς και αυτάρκεια. Μη ξεχνάμε πως ο θεσμός της προίκας θα καταργηθεί μετά το 1981, ενώ δικαίωμα ψήφου οι γυναίκες αποκτούν μόλις το 1952. Επίσης, θα διερωτάτο κανείς τι σημαίνει “συμφυεστέρα τη γυναικί ασχολία”, δηλαδή ποια είναι η απόλυτη φύση της γυναίκας και εν τέλει γιατί πρέπει να υπάρχουν φύσει κατάλληλες εργασίες για εκείνες; Αλλά οι συγκεκριμένες αντιλήψεις του Γιαννόπουλου-Λωτού αφ’ ενός αποδίδονται με ψευδώνυμο και ενδεχόμενο στόχο την πρόκληση, αφ’ ετέρου απηχούν ένα γενικότερο κλίμα καταπίεσης και υποβάθμισης της θέσεως της γυναίκας, το οποίο χρειάστηκαν χρόνια και αγώνες για να αρθεί, όσο έχει αρθεί στη σημερινή εποχή της γυναικοκτονίας. Μολαταύτα, το κείμενο έχει ενδιαφέρουσα γλώσσα, με τα κλασικά άλματα του μεταγενέστερου Γιαννόπουλου, χιούμορ, αλλά και ωραία εικονοποιία.
ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΤΟΥ ΛΑΟΥ • ΠΑΤΡΑΙ
21 ΜΑΡΤΙΟΥ 1898
ΒΙΟΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΡΓΑΣΜΟΣ
Έκτακτος οργασμός κατέλαβεν εν τη πόλει μας δεσποίνας και δεσποινίδας της ανωτέρας τάξεως υπέρ βιοτεχνικών εργασιών.
Ούτω από τινος δεν ακούει τις εις ταις συναναστροφαίς των ανωτέρων τάξεων παρά περί παραγγελίας εργαλειών προς ύφανσιν, ευρέσεως διδασκαλισσών προς εκμάθησιν της εργασίας, περί προμηθείας σπόρου μεταξοσκώληκος και καλλιεργείας αυτών, περί αγγειοπλαστικής κλπ.
Λίαν αξιέπαινος ο ζήλος ούτος του ωραίου φύλου να επιδοθή εις εργασίας τόσω χρησίμους της παραγωγής, και να αποβάλη το άεργον και άγονον της παρ’ ημίν γυναικός εν τη υψηλοτέρα σφαίρα.
Ιδίως η καλλιέργεια του μεταξοσκώληκος και η παραγωγή μετάξης είναι η συμφυεστέρα τη γυναικί ασχολία, διότι η λεπτότης ην απαιτεί η του σκώληκος ανατροφή, και η λεπτότης και το πολύτιμος και ευγενές προϊόν αυτού, της μετάξης, μόνον μετά της γυναικείας συμβιβάζονται λεπτότητος και αβράς επιμελείας.
Αλλαχού τωόντι η σηροτροφία αποτελεί την ιδιάζουσαν της αριστοκρατικής του ωραίου φύλου ενασχολήσεως, και άμιλλα γεννάται μεταξύ αυτών περί παραγωγής εκλεκτοτέρου είδους μετάξης.
Ωραία ευκαιρία παρέχεται και παρ’ ημίν ήδη, ότε ευτυχώς ανεπτύχθη τοιούτος ζήλος έν τη σηροτροφία, ώστε εις τάς διαλέξεις, τις οποίας έν τη Βιοτεχνική Σχολή έκαμε περί μεταξοσκώληκος ο ημέτερος γεωπόνος κ. Σωτήριος Χαιρέτης, το ακροατήριόν του συνέκειτο εκ πλείστων αντιπροσώπων του ωραίου φύλου, εν τη προσεχώς γενησομένη εκθέσει της Βιοτεχνικής Εταιρίας, να εκθέσωσιν αι κυρίαι και δεσποινίδες, το εκ της σηροτροφίας προϊόν της εργασίας αυτών.
Και διά τον υφαντικόν ζήλον, το αυτό ηθέλομεν συστήσει, να παρουσιασθώσιν έργα του εργαλειού εκ της ανωτέρας τάξεως.
Αλλά χρειάζεται και μία παρατήρησις, ήτις δεν θα ευαρεστήση ίσως πολύ την τάξιν ταύτην, ήτις τόσω εκθύμως πρόκειται να επιδοθή εις την εργασίαν αυτήν. Λαμπρά ασχολία αύτη να υφαίνη η κυρία τα αναγκαιούντα αυτή υφάσματα διαφόρων ειδών. Αλλ' υπάρχει και έτέρα εργασία μάλλον οικεία προς άβρας χείρας, το ράψιμον των φορεμάτων, και η κατασκευή των πολυδαπάνων αυτών πίλων.
Φαντασθείτε κυρίαν ήτις υφαίνει εργαλειόν, και ράπτεται εις τής δείνα μοδίστας πληρώνουσα αδρότατα ραπτικά, ή προμηθευομένη εξ Αθηνών πίλους τερατώδεις, αξίας τερατωδεστέρας, και τους οποίους θα ηδύνατο να κατασκευάζη μόνη, αντί μικράς δαπάνης προς μεγίστην χαράν του συζύγου, και ισορροπίαν μεγάλης του βαλαντίου αυτού !
Εμπρός λοιπόν κυρίαι και δεσπονίδες, μη περιορισθήτε εις τους εργαλειούς μόνον, οι οποίοι ίσως έ[ρι]δα μόνον θα προσθέσουν εις τας οικιακάς δαπάνας, αλλά αναλάβετε και την ραπτικήν της αμφιέσεώς σας, και την καπέλλωσιν των ερασμίων κεφαλών σας, και την κατασκευήν των τεχνιτών ανθέων σας, δια να συντελέσητε και σείς εις την οικονομικήν αναμόρφωσιν, την τόσω αναγκαίαν ημίν.
ΛΩΤΟΣ
Κάπως έτσι μπορούμε ενδεχομένως να συμπληρώσουμε την βιβλιογραφία Κατσίμπαλη, μετά από την έρευνά μας στο Μουσείο Τύπου της πόλης των Πατρών. Ενδεχόμενη παρουσία του Γιαννόπουλου εκεί μετά τον καταστρεπτικό πόλεμο του 1897; Μήπως μία κρίση νευρασθένειας και επιστροφή του στα πάτρια εν μέσω αναταραχών στην Αθήνα; Αυτά αποδόθηκαν από δημοσιογράφους εν θερμώ στον Γιαννόπουλο και δεν αποδεικνύονται διόλου κειμενικά. Το ύφος του κειμένου είναι ιδιαιτέρως εύθυμο για να βγάλουμε ένα τέτοιο συμπέρασμα. Αλλά τύχη αγαθή, και κάνοντας ένα χρονολογικό άλμα, βρίσκουμε άλλο ένα αθησαύριστο κείμενο του Γιαννόπουλου, στο οποίο μάλιστα διαφωνεί και θα έλεγε κανείς πως συγκρούεται με τον μέντορά του και θείο του, Μανουήλ Χαιρέτη.
Βρισκόμαστε στα τέλη του 1904. Ο Περικλής, τριαντατριών ετών, είναι κατά πάσα πιθανότητα μέτοχος και χρηματοδότης στην πρωτοποριακή «Νέα Σκηνή» του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου. Σύμφωνα με την μαρτυρία του Γρηγορίου Ξενόπουλου για το θέμα, ανήκει και ο Γιαννόπουλος στην χορεία εκείνων που παρακολούθησαν την εισήγηση του Χρηστομάνου στις 27 Φεβρουαρίου 1901, στο Αρχαίο Θέατρο του Διονύσου, προς τους ιδρυτές της Νέας Σκηνής:[5]
«Σας παρακάλεσα να συνέλθετε εντός της ιεράς αυτής κόγχης, όχι διά να προσδώσω εις όσα έμμελον να σας είπω τον στόμφον, όστις παρ’ ημίν εναγκαλίζεται και πνίγει παν αρτιγέννητον ιδανικόν, αλλά διότι επεθύμουν η συνάθροισίς μας να προσλάβη κάποιον χαρακτήρα λατρείας, σχεδόν ιεροπραξίας… Το όνειρον αυτό είνε η αναγέννησις της δραματικής ποιήσεως και της σκηνικής τέχνης εν Ελλάδι… Δεν εννοώ οπισθοδρόμησιν επάνω εις τα βήματα των αιώνων: δεν ζητώ επειδή είμεθα Έλληνες, να κτίσωμεν και πάλιν Παρθενώνας… Θα επιδιώξωμεν από κοινού όλοι την μόρφωσιν προσώπων ικανών να διερμηνεύσουν τα τοιαύτα έργα κατά τας απαιτήσεις ανωτέρας σκηνικής τέχνης — θα υψώσωμεν διά δημοσιευμάτων και διαλέξεως το πολύ πλήθος μέχρι του σημείου του αναβάθρου του θρόνου της Καλλονής και της Αληθείας, μέχρι του σημείου όπου φθάνουν τα κράσπεδα της πορφύρας των · θ’ αποβλέψωμεν τέλος προς την πρότυπον επί σκηνής αναβίβασιν των έργων του παρ’ ημών μέλλοντος να καταρτισθή δραματολογίου.»[6]
Τρία χρόνια αργότερα, και αφού έχει μαγέψει μεν το αθηναϊκό κοινό, αλλά αντιμετωπίζει οικονομικές δυσχέρειες, η «Νέα Σκηνή» περιοδεύει στην Πάτρα, ανεβάζοντας έργα στο Νεοκλασικό Θέατρο «Απόλλων» της Πλατείας Γεωργίου. Ένα θέατρο κόσμημα – μικρογραφία της Σκάλας του Μιλάνου, σε σχέδια του Ερνέστου Τσίλερ. Το Νοέμβριο του 1904 η «Νέα Σκηνή» βρίσκεται στην Πάτρα. Διδάσκεται το έργο “Το Ξένο Ψωμί”, Ρώσου συγγραφέως, το οποίο λαμβάνει διθυραμβικές κριτικές “Εύγε στον κύριον Χρηστομάνον δια την εκλογήν. Εύγε και στον κύριον Παπαγεωργίου διά την επιτυχίαν”[7] καθώς και οι κωμωδίες “Πώς μιλούμε τ’ αγγλικά”, “Μπεμπέ”, “Ο κύριος Προσωπάρχης” και η κωμωδία “Η τελευταία απ’ όλαις”. Για την πρώτη γράφεται πως “ήτο η ωραιοτέρα εξ όσων ανεβάσθησαν επί της Πατραϊκής σκηνής. Όλη γέλως, απ’ αρχής μέχρι τέλους. Προυκάλεσεν ενθουσιασμόν και γενική αξίωσις είναι να επαναληφθή.”[8] Στον Χρηστομάνο συνίσταται “να επιμεληθή τα του υποβολείου του οποίου αι φωναί καλύπτουσι πολλάκις τας επί σκηνής”.
Στην στήλη “Θεατρικά” της ίδιας εφημερίδας, στις 2 Δεκεμβρίου διαβάζουμε προεξαγγελτικώς:
«Κοραλία και Σία» μία από τας θαυμασιωτέρας φάρσας του παγκοσμίου δραματολογίου, πρώτη φορά αναβιβαζομένη επί Ελληνικής σκηνής, με μόνον ελάττωμα ή προτέρημα, αν θέλετε, ότι είναι ολίγον πιπεράτη. Η λεπτότης όμως των φράσεων, η ευφυία της πλοκής και η άφθαρτος κωμικότης των επεισοδίων και πρωτοτυπία των σκηνών, καθιστώσι συγγνωστήν και ευχαρίστως αποδεκτήν ακόμη και την ελευθεριάζουσα γλώσσαν και σκέψιν του έργου. Οπως δήποτε μολονότι η κωμωδία είναι κυρίως της αυτής των πλείστων έργων του γαλλ. δραματολογίου, τα οποία τόσον αριστοτεχνικώς μας έδωκε η Νέα Σκηνή, η Διεύθυνσις του θιάσου, ίνα μη προσκρούση εις ευλόγους λεπτότητας καλώς εσκέφθη να εκφράση την ευχήν, όπως αι νεαραί δεσποινίδες μη προσέλθωσιν εις την παράστασιν χαρακτηρίζουσι ως λαμβάνουσαν χώραν αι διαδραματιζομέναι σκηναί μόνον εις το Παρίσι. Όντως η αποψινή απόλαυσις εις το Θέατρον Απόλλων θα είνε μια πανδαισία τόσον μάλλον αβίαστος, όσον και τερπνή.”[9]
Η παράσταση ανεβαίνει, αλλά την επόμενη ημέρα η κατά τ’ άλλα δραστήρια στήλη σωπαίνει. Η «Νέα Σκηνή» παραμένει στην Πάτρα, αλλά αλλάζει μάλλον άρον - άρον εκ νέου ρεπερτόριο, με τα έργα “Ο Μπρινιόλ και η κόρη του” και “Η Νίκη του Λεωνίδου” στις 5 και 6 Δεκεμβρίου 1904. Λίγες ημέρες αργότερα ανακοινώνεται πως καταφθάνει στην Πάτρα η Ελένη Πασαγιάννη, αδελφή του Άγγελου Σικελιανού και γυναίκα του Σπήλιου και μία εκ των “μυστών” του Χρηστομάνου, και η «Νέα Σκηνή» θα συνεχίσει με τα έργα “Αγριόπαπια” του “δαιμονίου Ίψεν” και “Λοκαντιέρα” του Γολδόνη. Την Κυριακή 12 Δεκεμβρίου η «Νέα Σκηνή» διοργανώνει τιμητική εσπερίδα υπέρ των θεατρώνων του Θεάτρου Απόλλων Ανδρέα Ευσταθίου και Κωνσταντίνου Θεμελή, προφανώς κατόπιν των αντιδράσεων που προκάλεσε η «Κοραλία και Σία». Η Ελένη Πασαγιάννη τελικά δεν εμφανίζεται παρά στις 21 Δεκεμβρίου και ενώ αρχικώς η Νέα Σκηνή κλείνει την παρουσία της στην Πάτρα την Κυριακή 19 Δεκεμβρίου, με τα έργα “Το πυρ υπό την τέφραν” και “Το κατάβρεγμα του έρωτος”, αμφότερα με την Κυβέλη Ανδριανού Μυράτ στους πρωταγωνιστικούς ρόλους, επανέρχονται λίγο πριν τα Χριστούγεννα με το έργο “Ο κύριος Προσωπάρχης” και “Οι ερωτευμένοι” του Γολδόνη. Το τελευταίο έργο που ανεβαίνει εν Πάτραις είναι η κωμωδία “Κάτι ξέρω” του γερμανού Kneirel. Είναι πραγματικά εντυπωσιακό το μέγεθος του ρεπερτορίου που ανεβαίνει σε μία υποτίθεται επαρχιακή πόλη.
Εντός αυτού του ρευστού κλίματος, στις 2 Δεκεμβρίου ο θείος του, Μανουήλ Χαιρέτης, με το ψευδώνυμο Πατριώτης, εξαπολύει πύρινη επίθεση εναντίον της παραστάσεως που ανεβαίνει στην πόλη του. Με τίτλο που προέρχεται από τον Γιουβενάλι «Θέατρον και θεάματα»[10] ο Χαιρέτης εξηγεί πως βλέπει το θέατρο ως σχολείο και πως δεν γίνεται, εκ παραδρομής ή σκοπίμως, να παίζονται έργα του ψευδοπολιτισμού, έργα τα οποία προωθούν την ακοσμία, την ανηθικότητα, έργα εν τέλει άσμενα και φράγκικα.
Η Γαζή[11]
στην ενδελεχή μελέτη της για το νεοελληνικό τοπίο, βρίσκει στην αρθρογραφία του Χαιρέτη «άμεση συνάφεια με μια σειρά άρθρων που δημοσίευσε έναν χρόνο νωρίτερα ο ανιψιός του Περικλής Γιαννόπουλος». Όσο και αν ενδεχομένως συμβαίνει αυτό μερικώς, εν προκειμένω όταν υπάρχει απάντηση με ψευδώνυμο (Απολλώνιος) το οποίο κανονικότατα αποδίδεται στον Περικλή Γιαννόπουλο από τον Κατσίμπαλη και από τον Ντελόπουλο,[12] θα μπορούσαμε να εκφράσουμε μία διαφορετική οπτική. Και διά του λόγου το αληθές, αναδημοσιεύουμε εδώ την απάντηση του ανηψιού στον θείο, όπου εξηγείται με σαφήνεια πως ο θείος φέρθηκε σαν «κουακέρος» ενώ αφήνονται ειρωνικά υπονοούμενα για πουριτανισμό. Μάλιστα δε, ο Απολλώνιος – Γιαννόπουλος φέρει ως παράδειγμα τον Βοκάκιο και διερωτάται πώς δε θα μπορούσε να λογοκριθεί ένα τέτοιο κείμενο το οποίο είναι κλασικό. Επομένως, φαίνεται πόρρω να απέχει από την άποψη πως για τον Γιαννόπουλο απολύτως και καθέτως «η δημιουργία της πνευματικής ζωής ξεκινούσε με το κτύπημα της ξενομανίας». Ενδεχομένως να έχει υπάρξει έως τώρα μία προγραμματική ανάγνωση του Γιαννόπουλου ως «προδρόμου του εθνικισμού»; Δηλαδή πιθανώς να μην είναι εθνικιστής όπως ορίζεται ο εθνικισμός σήμερα; Δεν φαίνεται εδώ να είναι ζήτημα ξενομανίας, μήτε υπεροχής της ελληνικής φυλής, αλλά μάλλον εκπολιτισμού του θεατρικού κοινού της Ελλάδος. Και πώς αλλιώς, άλλωστε, όταν εδώ ο Γιαννόπουλος – Απολλώνιος αναφέρει πως η «Νέα Σκηνή» «τα εν αυτώ αναφερόμενα έργα είνε απαξάπαντα αριστουργήματα κορυφαίων πανευρωπαϊκής φήμης δραματουργών τελούντα σταθμούς επιτυχίας, εις τα πρώτα ευρωπαϊκά θέατρα και εν χώραις ακόμη όπου υπάρχει αυστηρά λογοκρισία και ότι ο σκοπός ιδίως του διευθυντού ήτο να ιδρύση νέαν σχολήν ηθοποιίας και να υψώση το ελληνικόν θέατρον υπό έποψιν τέχνης, καλαισθησίας και πνευματικής ψυχαγωγίας εις οίων επίπεδον ευρίσκονται τα Ευρωπαϊκά.» Μάλιστα δε, εν είδει σάτιρας και πειράγματος, ο Απολλώνιος συστήνει νηστεία και προσευχή στους δήθεν θιγμένους. Δηλαδή αποδεικνύεται ένας άλλος Γιαννόπουλος, λίαν προοδευτικότερος και ενδιαφέρον, όχι ένας στεγνός αντιξενομανής.
Εγράφη εν φύλλω Νεολόγου Νοεμβρίου (Δεκεμβρίου) 6 1904 περί Νέας Σκηνής. Εν τω άρθρω εκείνω κατακρίνεται και καταΧΧΧΧ η Νέα Σκηνή διά το άσμενον και ακόλαστον ΧΧΧστικών έργων της εν τω θεάτρω.
Εις το άρθρο εκείνο κάποιος ανωνύμως απήντησε ομολογουμένως ικανά και ειρωνευόμενος και εξαίρει τους αγώνας και τας θαυμασίας της Νέας Σκηνής νέες της τέχνης.
Επί της απάντησιν ταύτην είναι ανταπάντησις το ενταύθα δημοσιευθέν.
ΝΕΟΛΟΓΟΣ
ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΠΑΤΡΩΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
ΠΕΜΠΤΗ 2 Δεκεμβρίου 1904
ΘEATPON KΑΙ ΘΕΑΜΑΤΑ
Από της ενάρξεως της Νέας Σκηνής ο εγχώριος Τύπος άμιλλάται αδιαλείπτως πλέκων το εγκώμιον της παρ’ ημίν επιτυχίας της Νέας Σκηνής, των αρίστων καλλιτεχνών αυτής και των παιζομένων εκάστοτε μετά λαμπράς επιτυχίας έργων. Και περί μεν της εν γένει παραστάσεως και υποκρίσεως των διαφόρων ηθοποιών ουδεμίαν έχομεν αντίρρησιν προς τα κατά καθήκον ή κατά προαίρεσιν πλεκόμενα αφειδή εγκώμια, και είνε βεβαίως πολλών συγχαρητηρίων αξία η Νέα Σκηνή, ή προβιβάσασα την σκηνήν εις καλλιτεχνικήν απόλαυσιν. Και δικαίως ένεκα τούτου το θέατρον είνε καθ' εσπέραν κατάμεστον θεατών, και το κοινόν παρέχει όλην την συνδρομής του προς ενίσχυσιν της Νέας Σκηνής.
Αλλά το θέατρον δεν είνε μόνον απλούν θέατρον ψυχαγωγίας των θεατών. Είνε δημόσιον θέαμα, το οποίον εαν μη συμβάλλη προς την διδασκαλίαν τών χρηστών ή των ωφελίμων, εάν περιορίζη ται εις τα ευτράπελα και κωμικά έργα, οφείλει όμως να μη προσκρούη ούτε πόρρωθεν εις την δημοσίαν αιδώ, τα χρηστά ήθη, την κοινήν ηθικήν. Ατυχώς, είτε εκ παραδρομής, είτε εκ πεπλανημένης γνώμης, τινά των έργων, τα οποία επαίχθησαν από της Νέας Σκηνής, πολύ απέχουσι τού να τηρώσει τους τελευταίους τούτους όρους. Τα έργα ταύτα πιθανόν να επαίχθησαν λαμπρά υπό τεχνικήν έποψιν, αλλά δεν είνε έργα διά θέατρα Ελληνικά, και μάλιστα εν Επαρχίαις, όπου το ηθικόν αίσθημα τηρείται αλώβητον ακόμη από την ψώραν του ψευδοπολιτισμού, και όπου η διαφθορά των ηθών δεν θεωρείται ακόμη ως ένα προϊόν υψηλής περιωπής!
Τοιαύτα έργα είναι καλά ίσως αλλού, ίσως εις τα Καφωδεία των Παρισινών βουλεβάρτων, ή τα καφφενεία των Λεσχών των Παρισίων και είναι όχι μόνον άτοπον και άκοσμον τόσω απεριφράστως, τόσω καταφώρως πολλάκις να προσβάλλεται η αιδώς, αλλά και βλαπτικόν αποβαίνει εις τα δημόσια χρηστά ήθη.
Ακριβώς κατά τινας παραστάσεις είδεμεν δεσποίνας και δεσποινίδας να τρέπωνται εις φυγήν εκ των θεωρείων, ως μή ανεχόμεναι τοιαύτα θεάματα. Είναι αληθές ότι δεν έφυγεν εις αυτάς όλος ο κόσμος, ούτε εσφύριξε την παράστασιν (ουχί τους ηθοποιούς), ως ώφειλε να πράξη, αλλ' είναι γνωστόν ότι ατυχώς εισί τινές οι οποίοι την διαφθοράν, την ανηθικότητα, την έλλειψιν αιδούς, την ακοσμίαν, εν γένει, θεωρούσιν ως πρόοδον την οποίαν επιβάλλει ο νέος πολιτισμός, ο Φράγκικος, εις τον οποίον ενασμενίζονται να επιδεικνύωνται ότι επιδίδουσιν. Εισί και άλλοι οι οποίοι εξ επιεικείας και ανοχής ανέχονται τα πάντα, ίνα μη φανώσι και ούτοι υστερούντες κατά τον ψευδοπολιτισμό! I
Αλλ’ υπάρχουσιν όρια, πέραν των oποίων η ανοχή είναι ασυγχώρητος. Όταν δε ο κ.Διευθυντής της Νέας Σκηνής δεν αντιλαμβάνεται των ορίων τούτων, και αναβιβάζη επί της σκηνής έργα, τα οποία φυγαδεύουσι τους θεατές, οφείλουσιν οι άλλοι αρμόδιοι, οι γνώσται των ηθών του τόπου, των αισθημάτων του κοινού, να επιβάλωσιν αυτώ καλλιτέραν εκλογήν.
Το θέατρον είναι Δημοτικόν και επομένως ο Δήμαρχος είναι ο ανώτερος επόπτης αυτού. Πάσα παρεκτροπή των του θεάτρου, αντανακλά εις αυτόν, και ανάγεται εις την αρμοδιότητά του και έχει το καθήκον να την περιστέλλη. Δεν πιστεύομεν δε ότι και ο Δήμαρχός μας είναι οπαδός του ψευδοπολιτισμού, και αρέσκεται και αυτός εις την εν τω τόπω του διαβουκόλησιν της εθνικότητος. Ηξεύρομεν μάλιστα, ότι και αυτός εξέφρασε την απαρέσκειάν του κατά τινα παράστασιν κατά παιζομένου ασέμνου έργου· ατυχώς όμως περιωρίσθη εις απλήν απαρέσκειαν. Άλλως τε η Επιτροπή του θεάτρου ήτις είναι η αμέσως αρμοδία να επιβλέπη και επί του προκειμένου, είναι η ήκιστα κατάλληλος όπως κρίνη περί αιδούς και κοσμιότητος, έχουσα τον τίτλον της Επιτροπής μόνον ένα έχη την είσοδον δωρεάν και πλέον ού!
Αλλά, θα πήτε, «αυτά γίνονται και στας Αθήνας» και ο κόσμος τα ανέχεται και τα εκθειάζει. Ναί... ατυχώς! Αλλά μήπως εκεί δεν εχειροκρότησαν και την Μις Δούγκαν διότι ενεφανίσθη γυμνή επί της σκηνής;! Αλλως «το ψάρι βρωμά από το κεφάλι» κατά την παροιμίαν και ημείς τουλάχιστον ας φυλαχθώμεν από την βρώμαν αυτην!
ΠΑΤΡΙΩΤΗΣ
ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΠΑΤΡΩΝ
Πάτραι-Σάββατον 11 Δεκεμβρίου
Η ΝΕΑ ΣΚΗΝΗ ΚΑΙ Ο ΗΘΙΚΟΛΟΓΟΣ
Αληθής σταυροφορία διοργανώθη από τινος εν Πάτραις κατά της Νέας Σκηνής επ' ευκαιρία της παραστάσεως έργων τινών τού δραματολογία της και ιδίως της «Κοραλίας και Σία». Αι διαμαρτυρίαι αύται εξενεχθείσαι με όλην την μεγαλόστομον αγανάκτησιν και τον ψευδή στόμφον «κουακέρου» εύρον απήχησιν και εις τας στήλας Αθηναϊκής εφημερίδος, εκορυφώθησαν δε διά της, υπό του κ. Δημάρχου απαγορεύσεως της επαναλήψεως τής «Κοραλίας και Σία» την όποίαν ζωηρότατα επεξήτει το Πατραϊκόν κοινόν. Το βέβαιον είνε ότι η διεύθυνσις της Νέας Σκηνής επί τη αναγγελία της παραστάσεως του έργου είχεν εκφράσει διά του τύπου την ευχήν, όπως αι δεσποινίδες μη προσέλθωσιν, αφ’ ενός μεν διά να μη προσκρούση ακριβώς εις ουδένα, έστω και αδικαιολόγητον, εν ονόματι της ηθικής δισταγμόν, αφ’ ετέρου δε και κυριώτατα χάριν πλείονος ρεκλάμας, διότι είχε ληφθή φροντίς να περικοπώσει πάντα τα κάπως τολμηρά της εκφράσεως· ανεξαρτήτως όμως τούτου το έργο είναι τόσον υπερόχως τέλειον διά την ευφυίαν του διαλόγου, το έντεχνον της πλοκής και την άφθαστον κωμικότητα των σκηνών και επεισοδίων, ώστε αποτελεί πνευματικόν εντρύφημα σπανίου περιεχομένου εις το ελληνικόν κοινόν και το οποίον καθιστά ευχαρίστως αποδεκτά και έτι ορθώτερα ή όσον είναι τα αφελή λογοπαίγνια και τας φαιδράς παρεξηγήσεις του έργου.
Όσον αφορά το δραματολόγιον της Νέας Σκηνής εν γένει οφείλει τις να παρατηρήση ότι τα εν αυτώ αναφερόμενα έργα είνε απαξάπαντα αριστουργήματα κορυφαίων πανευρωπαϊκής φήμης δραματουργών τελούντα σταθμούς επιτυχίας, εις τα πρώτα ευρωπαϊκά θέατρα και εν χώραις ακόμη όπου υπάρχει αυστηρά λογοκρισία και ότι ο σκοπός ιδίως του διευθυντού ήτο να ιδρύση νέαν σχολήν ηθοποιίας και να υψώση το ελληνικόν θέατρον υπό έποψιν τέχνης, καλαισθησίας και πνευματικής ψυχαγωγίας εις οίων επίπεδον ευρίσκονται τα Ευρωπαϊκά.
Εάν το κατώρθωσεν ή όχι ο κ. Χρηστομάνος, μ’ όλα τα παρεμβληθέντα ανυπέρβλητα εμπόδια, περί τούτου θα ομιλήστη η ιστορία, όταν θα γράψη την σελίδα τη διά το ελληνικόν Θέατρον, αλλά και το Πατραϊκόν κοινόν θα ομολογήση μιά φωνή, ό τι ουδέποτε είδε Θίασον υψηλοτέρας τέχνης, και προς κοινόν τελείως ανεπτυγμένον και μόνον αποτεινόμενον προ της Ν. Σκηνής.
Με τοιούτον πρόγραμμα η Νέα Σκηνή δεν ηδύνατο βεβαίως να παριστάνη την «Γκόλφω και τον «Μπάρμπα Λινάρδο». Και εν τούτοις μόνη αυτή, και αυτού του Βασιλικού Θεάτρου προθυμοτέρα, προσεπάθησε ν’ αναδείξη την νέαν ελληνικήν δραματουργίαν, επιμένουσα να παίζη προ κενών εδωλίων ελληνικά πρωτότυπα έργα, ως δυστυχώς, απεδείχθη και ενταύθα προ παντός όμως δεν εσκόπει η Νέα Σκηνή να κηρύξη νηστείαν και προσευχήν εις τους μέχρι τούδε αποδειχθέντας οπαδούς του Βοκακίου και των ποικιλωνύμων άλλων οπερετών, εναντίον των οποίων ουδέποτε ελήφθη μέτρον λογοκρισίας· αφ’ ετέρου οφείλει να ομολογήση τις ότι η Νέα Σκηνή αντικαταστήσασα εφέτος κατά την χειμερινήν περίοδον την Ιταλικήν όπεραν αντικατέστησεν εντελώς και επί το ελληνοπρεπέστερον τα γνωστά ήθη των Ιταλικών παρασκηνίων.
ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΣ
Σημείωσις: Ταύτα εγράφησαν υπό τινός της Νέας Σκηνής εις απάντησιν του άρθρου μου (της 10ης Δεκεμβρίου Νεολόγου) και αυτής δημοσιευθείσας εις το φύλλον το οποίον απωλέσθη. Συνεπεία δε του άρθρου μου εκείνου παρεκινήθη ο Δήμαρχος να απαγορεύση την επανάληψιν της «Κοραλίας και Σία» ως ανήθικον. Ο «Ηθικολόγος» δε εις ον απευθύνεται η όπισθεν απάντησις της Νέας Σκηνής δια του Απολλωνίου, εννοεί τον «Πατριώτην», ψευδώνυμον με το οποίον γράφω συνήθως.
Η Αρλεζιάνα του Ντοντέ που ανέβασε ο Χρηστομάνος εγκαινιάζοντας το ιδιόκτητο θέατρό του, θεωρήθηκε η καλλιτεχνικότερη παράσταση που είχε δοθεί στην Αθήνα ως το 1903. Παρασυρμένος από την επιτυχία και θεωρώντας το εύκολη οικονομική λύση στα προβλήματα που αντιμετώπιζε το θέατρο (του οποίου όπως αναφέραμε πιθανότατα μέτοχος ήταν και ο Γιαννόπουλος) ανέβασε την κωμωδία “Κοραλία και Σία” των Εννεκέν και Βαλαμπρέκ. Η ηθική έκπτωση όμως επί σκηνής προκάλεσε τους θεατές, αφήνοντας την σκηνική απόπειρα ως μελανέστατο σημείο στην ιστορία της πρωτοποριακής Νέας Σκηνής. Λίγες ημέρες αργότερα, ο θείος του Περικλή Γιαννόπουλου εξηγεί περαιτέρω την διαφωνία του με τον ανηψιό, σε δεύτερο άρθρο του. Χωρίς να τον κατονομάζει, βεβαίως, αλλά δεχόμενος την απολογία, κατά τη γνώμη του, της Νέας Σκηνής. Δε γνωρίζουμε αν ο ανεψιός – Απολλώνιος επανήλθε με δεύτερη απάντηση.
ΝΕΟΛΟΓΟΣ ΠΑΤΡΩΝ
Πάτρα-- Τετάρτη 15 Δεκεμβρίου 1904
Η ΝΕΑ ΣΚΗΝΗ
Η Νέα Σκηνή ησθάνθη, φαίνεται, την ανάγκην να απολογηθή δια την εξεγερθείσαν κοινήν γνώμην κατά τινων των παιζομένων υπ' αυτής έργων.
Χαίρω, διότι ησθάνθη την διαμαρτυρίαν και ηννόησε το καυτήριον, αν και η απολογία της ήκιστα δικαιολογεί την μήνιν της επί τοις ελεγχθείσι.
Δεν συζητούμεν ούτε τους αγώνας και κόπους της, ούτε την ανύψωσιν της τέχνης ην διεκδικεί, αλλά φρονούμεν ότι ηδύνατο, και ώφειλε μάλιστα, να καταβάλη και ολίγην φροντίδα περί την εκλογήν των έργων τα οποία παίζει, και αντί να διαλέξη τα μάλλον άσεμνα και άκοσμα θεάματα της Ευρωπαϊκής εκφυλισμένης Μούσης, να ανεύρη και μερικά μη τοιαύτα,
Εις το θέατρον επιβάλλεται η ηθικοποίησις και ουχί ο εκφυλισμός και εκφαυλισμός
των θεωμένων. Δεν φρονούμεν δε ότι εις αξιoύντα την δημιουργίαν και την ανύψωσιν της θεατρικής τέχνης είναι απαραίτητη η παράστασις όλων των φράγκικων ασχημιών, και μόνον ασχημιών, όπως προσελκύση την προσοχήν και την εύνοιαν και την προσέλευσιν του κοινού.
Ημπορεί τα παιζόμενα έργα να είναι εξόχων συγγραφέων, να έτυχον μεγάλης επιτυχίας αλλού. Αλλά αυτό το αλλού και το εδώ, διαφέρουν πολύ. Είναι δε περίεργον πώς η έξοχη αντίληψις του κ. Χρηστομάνου (Διευθυντού της Νέας Σκηνής) υστερεί εις την αντίληψη της διαφορές ταύτης !
Μέμφεται του Δημάρχου, ως εμποδίσαντος την επανάληψιν της παραστάσεως της Κοραλίας. Αλλ’ ίσα ίσα ο κ. Δήμαρχος απαγορεύσας τούτο, εξετέλεσε καθήκον προς την ευπρέπειαν και του θεάτρου και αυτής της σκηνής. Εάν δε, ως διατείνεται και συνήγορος της Νέας Σκηνής, εζητείτο επιμόνως η αναπαράστασις, τον συγχαίρομεν δια την αντίληψίν του, αλλά δεν μως λέγει και από ποίους εζητείτο....διότι υπάρχουσι και άνθρώποι πλέον άπαστροι από χοίρους, η δε εύνοια και επιδοκιμασία των τοιούτων έχει αξίαν μόνον εις τους ομοίους.
Βεβαίως όλα τα αριστουργήματα των ξένων δεν περιορίζονται μόνον εις ξεδιάνθρωπα έργα, τα οποία και με όλην την δύναμιν της τέχνης η οποία δυνατόν να τα περιβάλη, και με όλην την τελειότητα της σκηνικής παραστάσεως, ουδέποτε χάνουσι τον έκφυλον χαρακτήρα, οπουδήποτε και αν παίζωνται, και εις οιονδήποτε ακρωτήριον. Είναι και άριστα έργα παλαιών και νέων συγγραφέων εξόχων, τα οποία δεν περιορίζονται εις την «Γκόλφω» και τον «Μπάρμπα Λινάρδον» και τα οποία ηδύναντο κάλλιον να εξάρωσι την Νέαν Σκηνήν.
Aπορούμεν τωόντι, διατί η Νέα Σκηνή εξελέξατο το πεδίον της δράσεως και αναδείξεώς της, εντός σφαίρας ελαττωματικής, και δεν αφιέρωσε τόσους μόχθους και κόπους διά να υπηρετήση, συν τη τέχνη και την ηθικοποίησιν.
Hμπορεί να επαίχθησαν άλλοτε εις το θέατρόν μας όπερας και οπερέται, μή συνάδουσαι πολύ με την ευκοσμίαν και ηθικήν, χωρίς να εξαναστή κατ' αυτών το κοινόν. Αλλ’ εις την όπεραν
και την οπερέταν υπάρχει και πολλά καλύπτουσα και τα χαμηλά
εξαίρουσα μουσική, ή μάλλον την προσοχήν ελκύουσα, και η ξένη γλώσσα, ήτις δεν είναι κοινώς καταληπτή. Τα εξιλαστήρια ταύτα δύνανται να δικαιολογήσωσι πάσαν του κοινού ανοχήν. Άλλως πιστεύομεν ότι η Νέα Σκηνή δεν αξιοί την δόξαν των θιάσων εκείνων, οι οποίοι ουδεμίαν έχoυσι σχέσιν ουδε αξίωσιν της εξυψώσεως του θεάτρου και της προαγωγής της τέχνης και της ηθοποιίας, ούτε διεκδικούσι την κοινήν ευγνωμοσύνην διά το έργον των !
ΠΑΤΡΙΩΤΗΣ
Προς επίρρωσιν της πιθανότητας ο Περικλής Γιαννόπουλος να υπήρξε μέτοχος της πρωτοπόρου «Νέας Σκηνής» (και επομένως να σπατάλησε μεγάλο μέρος της περιουσίας του σε εκείνη, μέχρι την χρεωκοπία της το 1905 και την απόλυτο παραχώρησή της στους συνεργάτες – μύστες του το 1906[13]) Κατά τη γνώμη της κριτικής, ο Χρηστομάνος έγραψε το θεατρικό του «Τα τρία φιλιά» προκειμένου να εκδικηθεί το αθηναϊκό κοινό και να επιμείνει στο αριστοκρατικό του είδος θεάτρου. Εμείς, ωστόσο, φρονούμε πως το θεατρικό αυτό, το οποίο τον οδήγησε στην αίθουσα του δικαστηρίου με τον Πλάτωνα Ροδοκανάκη, επειδή υποτίθεται πως του υπέκλεψε την υπόθεση και άρχισε να εκδίδει το «Βυσσινί Τριαντάφυλλο» τον Φεβρουάριο του 1909. Στην ανάγνωση που προτείνουμε, με βάση τα παρακάτω, ο Χρηστομάνος έγραψε το θεατρικό του με το μυστήριο ερωτικό τρίγωνο θέλοντας να εκδικηθεί όχι το κοινό, αλλά την ίδια τη «Νέα Σκηνή» και τον Περικλή Γιαννόπουλο, ο οποίος φαίνεται πως στα 1908, ενώ ο Χρηστομάνος έχει αποχωρήσει, παραμένει στα διοικητικά της «Νέας Σκηνής».
Και για να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι, παραθέτουμε τα παρακάτω, από φάκελο τιτλοφορούμενο «Επιστολές Περικλή Περί Νέας Σκηνής» που βρέθηκε κατά την έρευνά μας στο θεατρικό αρχείο αδελφικού φίλου του Περικλή. Στο πρώτο, που είναι το τελευταίο χρονολογικά (Δεκέμβριος 1909) φαίνεται πως βρίσκονται σε κάποιο γεύμα και ο Περικλής ειδοποιεί τον φίλο του να φάνε και να φύγουν γρήγορα, μάλλον επειδή διαφωνεί με την παρέα και όσα συζητούνται εκεί. Στο δεύτερο έγγραφο, λογιστικής φύσεως, καταγράφεται επακριβώς η μετοχική συνεισφορά του Γιαννόπουλου στη Νέα Σκηνή, και οι ετήσιες απολαβές εκείνου και της αδελφής του, είτε της Πανωραίας, μετέπειτα Σχίζα είτε της Ευγενίας, μετέπειτα Μαυροκορδάτου. Μάλιστα δε, φαίνεται πως ο Γιαννόπουλος είχε λάβει ειδικό δάνειο για τα έξοδα της «Νέας Σκηνής». Τέλος, στις δύο επιστολές προς τον αδελφικό του φίλο, περιγράφονται οι προσπάθειες του Περικλή να μεταπείσει τον Χρηστομάνο ως προς την διαχείριση της «Νέας Σκηνής», τα μεγάλα χρέη του προς μέλη της οικογενείας Αθηνογένη (ενδεχομένως εννοείται ο τραπεζικός Ιωάννης Αθηνογένης, πρόεδρος της Εμπορικής Τράπεζας και σύζυγος της Αικατερίνης Κανακάρη-Ρούφου, σχετιζόμενος με την Πάτρα). Δεν γνωρίζουμε σε ποια φυλάκιση αναφέρεται ο επιστολογράφος, όμως. Να είχε φυλακισθεί για τα χρέη της «Νέας Σκηνής» ο Κωνσταντίνος Χρηστομάνος; Δεν μπορούμε να βγάλουμε τέτοιο ασφαλές συμπέρασμα. Πάντως σίγουρα φαίνεται πως ο Γιαννόπουλος είχε συμμετοχή στα της «Νέας Σκηνής» και ζητούσε τη συνδρομή του αδελφικού του φίλου. Επίσης για τον σημερινό αναγνώστη έχει ενδιαφέρον η λεξιπλασία του Γιαννόπουλου, ο οποίος φαίνεται να χρησιμοποιεί τις ωραίες σύνθετες λέξεις του (τσαρουχοειδή, κουρκουσουριά όπως λέμε σήμερα «κους-κους») σε κείμενα της καθημερινότητάς του. Επίσης, βλέπουμε έναν θεατρικό επενδυτή με πολλές ελπίδες, ενθουσιασμένο εν μέσω οικονομικής καταστροφής. Φαίνεται πως αυτές οι δύο επιστολές γράφονται το 1908-1909, όταν ο Γιαννόπουλος διαμένει στα Εξάρχεια, στην οδό Ιπποκράτους 16, κοντά στη σημερινή Πανεπιστημιακή Λέσχη του Πανεπιστημίου Αθηνών, και πλησίον της τότε οικίας Κωστή Παλαμά. Ενθουσιασμό αποπνέεουν οι ιδέες του για ανέβασμα της Φαύστας του Δημητρίου Βερναρδάκη και της Τρελής με την Θεώνη Δρακοπούλου (την ποιήτρια Μυρτιώτισσα, η οποία αργότερα αφιέρωσε ποίημά της στον Γιαννόπουλο) καθώς, τέλος, και η απελπισία του Χρηστομάνου με την κατάσταση. Να οδήγησε όλη αυτή η κατάσταση τον αριστοκράτη εστέτ στην απεικόνιση του φίλου του, Περικλή, στα σκανδαλώδη Τρία Φιλιά λίγο αργότερα; Δεν θα μάθουμε προς το παρόν.
1. Μπιλιέτο, γραμμένο στο πίσω φύλλο ημερολογίου με ημερομηνία
Σάββατον 12 Δεκεμβρίου 1909
Φίλε Κώστα,
Φάγε γρήγορα (κάνω το ίδιο κάτου Σου) θα έλθω για πολύ λίγο.
Δήμος εντός ορίων…
Κατάλαβες.
Περικλής
2. Προϋπολογισμός «Νέας Σκηνής», σε πρόχειρο φύλλο
Δραχμαί 20 χιλιάδες προς ½%
Τόκος το έτος δρχ. 100
Ενοίκια ετησίως 3.600
αφαιρ. Τόκοι 100
3.500
Περικλής
Μηνιαίως 200Χ12: 2.400
1.100
αδελφή του
50Χ12 600
μείον 500 διά φόρους, επισκευάς κλπ…
Δάνειον Ιονικής Γιαννοπούλου
Δραχμαί 20 χιλιάδες προς 6 ½%
Τόκοι το έτος: δρχ. 1300
Κατά τριμηνία πληρωνόμενον ανά δρχ. 325
Ενοίκια ετησίως 3.600
αφαιρ. Τόκοι Ιονικής 1.300
2.300
Περικλής
Λαμβάνει μηνιαίως
Δρχ. 100Χ12 : 1200
1100
αδελφή του Μαρία
μηνιαίως 50 Χ 12 600
μένουν δραχμαί 500 διά φόρους
και επισκευας κλπ.
3. Επιστολή προς Κώστα πρώτη
Σάββατον βράδυ
Αθήναι
Φίλτατε Κώστα.
Μετα τα συμβαίνοντα με την χρεωκοπίαν την φυλάκιση και τας φήμας της δολιότητος ο Χρηστομάνος σκέπτεται — ή μάλλον απεφάσισε να διαλύση την Εταιρείαν Νέας Σκηνής να κρατήση δε μόνον τους ηθοποιους και μ᾽ αυτούς να δίδη παραστάσεις εις το Δημοτικόν Θέατρον !!! Ελπίζω αργότερα να κατορθώση να επανέλθη εις την χαραχθείσαν οδόν !!!!!!!
Οία κατάπωσις και οία τούμπα!
Και την απόφαση ταύτη εννοεί να εκτελέση προ της 13 Σεπτεμβρίου διά να κατορθώση να απαλλαχθεί εν μέρει και από τας προς τον Αθηνογένην υποχρεώσεις.
Σου ομολογώ ότι και διά τον εαυτόν του και διά τη Ν. Σκηνήν προσπαθώ να τον πείσω να μη το κάμη ποτέ. Φρονώ: —Ή να διαλύση εντελώς όλα και παύσει επί του παρόντος τη Νέα Σκηνή. — Ή να ευρεθή τρόπος να μεταβληθή το νυν καθεστώς, ανατεθεί εις άλλα άτομα η διαχείρισις των χρημάτων και μείνουν αι μετοχαί εν ενεργεία.
Αλλά διά το δεύτερον ούτε καιρός σχεδόν υπάρχει ούτε λόγος δύναται να γίνη Σου μη όντος εδώ. — Διότι μόνον συ και εγώ δυνάμεθα να τον κάμωμεν να κάμη κάτι, και είμεθα οι μόνοι φίλοι του έργου του και αυτού του ιδίου.
Εάν τυχόν νομίζεις ότι πρέπει να επιχειρηθή τοιούτον τι, και τότε δυνατον νομίζω να κατορθωθή εάν συ προΐστασαι τοιαύτης ενεργείας πότε ανάγκη να πεταχθής αμέσως ως εδώ διότι ελάχισται υπολείπονται ημέραι δηλαδή 3 μόνον.
(Εξακολουθω το γράμμα μου με το Εάν αυτό με την υπόθεση δηλαδή ότι ευρίσκεις δυνατόν κατωρθωτόν πρέπον ότι έχεις την διάθεσιν και την θέλησιν.)
—Τον Χρηστομάνον τον γνωρίζεις αρκετά και λαμβάνεις υπ᾽ όψιν και τον χαρακτήρα.
—Η Νέα Σκηνή είνε λαμπρά να υπάρξη, έχει όλα τα στοιχεία διά να ανθίση, βεβαιότατα θα επιτύχη χάρις εις τας νυν βοηθητικάς περιστάσεις δηλαδή τής αυξανούσης ευτυχίας και ελπίδος. Οι ηθοποιοί δύνανται να μεταβληθουν· και ημείς δυνάμεθα να τους μεταμορφώσωμεν. Ο κόσμος βλέπων την οφθαλμοφάνερον διαφοράν θα τους στηρίξη.
Εις τον Χρηστομάνον είπον μόνον:
—Εάν ευρίσκετο τρόπος να αναλάβη άλλος τα χρηματικά; Και απήντησε:
—Είθε. Αλλά πώς φαντάζεσαι ότι δυνατά αυτά αφού κανείς ως τώρα ούτε έκαμε τίποτε, δεν έδωσε τίποτα· τώρα θα δώσουν !
—Εάν έγραφα εις τον Κώστα να έλθη λόγου χάρη, αν μπορή να αφήση τήν αδερφή του, που δεν πιστεύω, εάν τέλος πάντων κατωρθώση τι;
—Μα τι ιδέα να φαντάζεσαι ότι ο Κώστας τώρα θα κουνηθή σε τέτοια στιγμή !
Διά τούτο νομίζω ότι αν ευρίσκετο μέσον να μεταφερθουν τα πράγματα και αναλάβη την διαχείριση αποκλειστικώς, λόγου χάρη Αβέρωφ και συ και άλλος τις, Χρηστομάνου μη έχοντος ουδεμίαν σχέση, θα ήτο δυνατόν να εκδοθούν νέαι μετοχαί να τοποθετηθούν πολλαί να υπάρξη περίφημα η Νέα Σκηνή. Καθώς έπρεπε να υπάρχη απ᾽ αρχής.
Κατ᾽ εμέ δε τούτο θα ήτο η τελειωτική της επιτυχία. Τότε θα ανελάμβανε πραγματικώς η Νέα Σκηνή την μορφήν Σωματείου και ως Σωματείον θα ανελάμβανε και τας υποχρεώσεις του Χρηστομάνου προς Αθηνογένην και ηθοποιούς, τότε δε θα έμενε αυτός ο Ποιητής ο Έφορος, η Ιδέα και η Ενέργεια. Τα υλικα δε θα διευθύνεντο λογικά.
Εάν λοιπόν εύρης οπωσδήποτε ότι είνε καλόν να έλθης (διότι μόνος μου ουδέν απολύτως δύναμαι) τηλεγράφησέ μου. 16 Οδος Ιπποκράτους, άλλως γράψε μου αμέσως τας ιδέας σου διά να γνωρίζω πώς να επενεργήσω επ᾽ αυτού. Ο Χρηστομάνος ουδέν ελπίζει. Νομίζω ότι κανείς δεν θα του δώση πίστωσι τώρα και επομένως θα προβή εάν δεν γίνη κάτι περισσότερον διά τη Ν. Σκηνήν και συνά[…] ΠΛΑΓΙΑ φθορά
Περικλής
4. Επιστολή προς Κώστα δεύτερη
Αθήναι
Φίλτατε Κώστα,
Η χρεωκοπία Χρηστομάνου συνετελέσθη ως θα γνωρίζεις. — Αλλ᾽ αφ᾽ ετέρου και του Βασιλικου Θεάτρου η χρεωκοπία φαίνεται γεγονός τετελεσμένον. Ώστε ως προς τη Ν. Σκηνήν η μία ισοφαρίζει και εξουδετερώνει την αλλην. Εις όλους τους κύκλους και εις τον φιλολογικόν ορίζοντα η μόνη μένουσα ελπίς είνε η Νέα Σκηνή. Ήδη λέγεται, εξωραΐζεται, ανακαινίζεται.
Η παράστασις υπέρ ότι δοθή εις το Β. Θέατρον Δημοτικον Θέατρον. Πρώτον 1η πράξις Φαύστας. Έπειτα (Β) σκηνή D’ Αννούντζιο με Δρακοπούλου Τρελλήν και Ξανθάκη. Έπειτα Ρουμανική κωμωδία. Εις τα διάμεσα ίσως μπουν τα Μουσ. Εταιρείας και άσματα Ρουμανζώ.
—Εάν η παράστασις επιτύχει θα υπάρξη μία γενική μεταστροφή αισθημάτων και γνωμών περί Ν. Σκηνής, ούτω δε τα σφάλματα στα πολιτικά θα καλυφθούν τα προσωπικά και αι εχθρότητες και οι πόλεμοι θα παύσουν.
—Μεταφρασταί, ηθοποιοί και συγγραφείς δεν θα έχουν άλλην σανίδα σωτηρίας και επομένως θα αλλάξουν τρόπον ένεκα του συμφέροντος.
—Κάμνομεν λοιπόν δοκιμάς πρωί και απόγευμα εις το Δ. Θέατρον και προσπαθώμεν Χρηστομάνος και εγώ από τσαρουχοειδή κούτσουρα και έμβρυα να δημιουργήσωμεν ανθρώπους, από παληανθρώπους ανθρώπους γνωρίζοντας να φέρονται. Μ᾽ όλην τους την απερίγραπτον ηθικήν και διανοητικήν κατάστασιν ήρχισαν ήδη να αντιλαμβάνωνται με ποιους έχουν να κάμουν και αρχίζουν μεταβαλλόμενοι, ανοίγοντες τα μάτια των, αισθανόμενοι τον σεβασμόν κάπως προς τα άτομα και πειθαρχούντες ήδη ασυγκρίτως καλήτερον απ᾽ ότι εις το Β. Θέατρον κατά τους γνωρίζοντας τα εκεί συμβάντα. Αυτά τα εντός τριών ημερών κατωρθωθέντα.
Μου ανετέθη η διάδοσις των δοκιμών και επιβολή της πειθαρχίας και της τάξεως και ελπίζω ότι εντός ολίγων ημερών θα είνε όλοι ξηρότεροι και ανθρωπώτεροι Άγγλων στρατιωτών. –
Μολονότι αι ιδέαι μου δεν μετεβλήθησαν ως προς τον Χρηστομάνον, τώρα εις το έργον εις τα πράγματα τον βοηθώ ολοψύχως διότι η αρχή της εργασίας, η σύμπτωσις των Ρουμάνων και η σύμπτωσις του ναυαγίου του Β. Θεάτρου με κάμνουν να έχω τη βεβαιότητα, ότι παρ᾽ όλα τα κακώς γενόμενα, είνε περίστασις όπως όπως και όπωσδήποτε να επιπλεύση και ν᾽ ανθίση η Νέα Σκηνή. Ένεκα τούτων ευρίσκω την στιγμήν θαυμασίαν ίνα πιάση και θεμελιωθή. Διά τούτο εδόθη ολόκληρος πάλη. Εκτιμώ ότι η επείγουσα εργασία δεν αφήνει και πολύν καιρόν εις κουρκουσουριές. Και εάν δεν γίνουν πάλη σφάλματα μεγάλα έχω την βεβαιότητα ότι με όλην την ατυχή ενέργειαν του Χρηστομάνου μέχρι τούδε τα πάντα εσώθησαν δύνανται να σωθούν. Οι ολίγοι ελθόντες μέχρι τούδε εις τας δοκιμάς βλέπουν από στιγμής εις στιγμήν την διαφοράν (Αξελός) ευελπιστούν και το εκφράζουν (Πολέμης) όντως λέγουν: Τώρα αρχίζω να ελπίζω.
Εάν λοιπόν και συ έχεις τας αυτάς ιδέας δηλαδή ότι οπωσδήποτε πρέπει να βοηθή τις ένα καλλιτεχνικόν όταν παρουσιάζεται ευκαιρία καιρών και ελπίς επιτυχίας παρά τα σφάλματα και τα ελαττώματα, ώρμησε και συ να υποστηρίξης παντοιοτρόπως.
Προπαντός έλα· μόλις δυνηθής.
Ο Χρηστομάνος απηλπίσθη εντελώς ως προς τους μετόχους και τας μετοχάς τώρα μάλιστα με την τοποθέτηση νέων μετοχών. Εάν κινείσαι συ νομίζεις, βοηθείς, θέλεις· διότι ουδείς άλλος δεν υπάρχει τώρα. Σκέψου όλα και γράψε μου αμέσως διά να κανονίζω και εγώ την πορείαν μου και γίνομαι ή εφεκτικός ή ενθαρρυντικός.
Υποθέτω ότι θα είσθε λαμπρά εις Λουτράκι και σε παρακαλώ να διαβάσης τη Χ. αδελφή σου τας θερμάς προσκλήσεις εμού του αδελφού.
Σε καταφιλώ και σε περιμένω
Περικλής
[1] Ντουνιά, Χριστίνα (2015) “Περικλής Γιαννόπουλος. Από τον παρακμιακό αισθητισμό στην ελληνοκεντρική αισθητική” στο Λόγος και χρόνος στη νεοελληνική γραμματεία, 18ος-19ος αιώνας : πρακτικά συνεδρίου προς τιμήν του Αλέξη Πολίτη, Ρέθυμνο, 12-14 Απριλίου 2013 επιμ. Στέφανος Κακλαμάνης, Αλέξης Καλοκαιρινός, Δημήτρης Πολυχρονάκης, σσ. 763-787.
[2] Κατσίμπαλης Γ.Κ. (1960) Βιβλιογραφία Π. Γιαννόπουλου, δεύτερη έκδοση, Αθήνα.
[3] Ντουνιά, Χριστίνα (2016) “Λογοτεχνία και ζωγραφική : η «συνάντηση» του Περικλή Γιαννόπουλου με τον Φελισιέν Ροπς” στο Ζητήματα νεοελληνικής φιλολογίας : μετρικά, υφολογικά, κριτικά, μεταφραστικά : πρακτικά ΙΔ’ Διεθνούς Επιστημονικής Συνάντησης, 27-30 Μαρτίου 2014 : μνήμη Ξ. Α. Κοκόλη επιμ. Ίλια Παπαστάθη σσ. 749-760.
[4] Ντουνιά, Χριστίνα (2015): 763.
[5] Γεωργίου – Νίλσεν, Μυρτώ (2005) Ο θείος Κώστας – Η ζωή και το έργο του Κ. Χρηστομάνου. Αθήνα: Καστανιώτης.
[6] Χρηστομάνος Κωνσταντίνος (ΑϠΑ’) Η Νέα Σκηνή, αυτοέκδοση.
[7] “Τα Θεατρικά” εφημ. Πατρών Ο Νέος Αιών, Τρίτη 30 Νοεμβρίου 1904.
[8] “Τα Θεατρικά” εφημ. Πατρών Ο Νέος Αιών, Σάββατον 6 Νοεμβρίου 1904.
[9] “Τα Θεατρικά” εφημ. Πατρών Ο Νέος Αιών, Πέμπτη 2 Δεκεμβρίου 1904.
[10] Από τον Λατίνο σατιρικό ποιητή προέρχεται η αυθεντική φράση «άρτον και θεάματα», ο οποίος με πικρία χαρακτηρίζει τους πολιτικούς της εποχής του, που διατήρησαν την εξουσία προσφέροντας φτηνό φαγητό και τα τσίρκα της εποχής: iam pridem, ex quo suffragia nulli uendimus, effudit curas; nam qui dabat olim imperium, fasces, legiones, omnia, nunc se continet atque duas tantum res anxius optat, panem et circenses. Γιουβενάλης, Σάτιρες, 10.77–81
[11] Γαζή, Έφη (2020) Η Άγνωστος Χώρα, Πόλις, σ. 157.
[12] Ντελόπουλος, Κυριάκος (2005) Νεοελληνικά φιλολογικά ψευδώνυμα 1800-2004: συμβολή στη μελέτη της νεοελληνικής λογοτεχνίας 2.261 συγγραφείς - 4.117 ψευδώνυμα, 3η έκδοση, επεξεργασμένη, με προσθήκες και συμπληρώσεις, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Ι.Δ. Κολλάρου & Σία, σ. 189.
[13] Περάνθης Μιχ. (1951) «Κωνσταντίνος Χρηστομάνος» Ελληνική Δημιουργία έτος Δ΄, τχ. 83 σσ. 77 – 88.