Συμπερ-ασματικά, συνοπτικά, στωικά είναι τα ποιήματα του Michael March. Στίχοι, σχόλια, συλλογισμοί ανέβλυζαν από εκατοντάδες μηνύματα, που έχουμε ανταλλάξει, ιδίως μετά τον Απρίλιο του 2015, όταν δέχθηκα πρόσκλησή του να διαβάσω στην Πράγα. Στο Καφέ Λιμπεράλ διαβάσαμε με τον Τσέχο ποιητή και μεταφραστή του Ρεμπό Μίλοσλαβ Τοπίνκα. Τη συζήτησή μας συντόνισε ο Γιόσεφ Στράκα.

Ήταν πρόσκληση σε μέθη
Η ινσουλίνη της αντίστασης
Ένα πιο μεγάλο κοιμητήριο
Ο κατευνασμός του χρόνου

Στην Ελλάδα ο Μαρτς δεν ερχόταν Μάρτιο, αλλά καλοκαίρι, με τη γυναίκα του Vlasta Brtníková. Στο βιβλιοπωλείο Λεμόνι, από μεταφράσεις στα ελληνικά της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ, που συνέχισε η Βερονίκη Δαλακούρα, διάβαζε η ηθοποιός Λαρίσα Βέργου. Πρώτη φορά την είχα δει στην κοιλιά της μαμάς της. Εκείνος διάβαζε στα αγγλικά. Οκτώ δίγλωσσες συλλογές έχουν κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Άγρα. (Λυπάμαι που δεν έχω μπροστά μου τις μεταφράσεις αυτές. Οι αποδόσεις ποιημάτων του Μαρτς, που μου είχε στείλει και παρεμβάλλονται, είναι δικές μου.)

Το άριστο όχι αρκετό
Το χειρότερο πολύ καλύτερο
Σκαλισμένα κυανά αγάλματα
Φευγαλέα όπως οι εποχές

Απέφευγε να μιλά για τον εαυτό του. «Ο πατέρας μου πέθανε όταν ήμουν οκτώ ετών, αλλά ζει ακόμη μαζί μου. Η μητέρα μου ήταν μια ωραία γυναίκα με μακριά κόκκινα νύχια και ένα ντουλάπι γεμάτο παπούτσια, η οποία χόρευε με Κουβανούς διπλωμάτες πριν από την επανάσταση. Την είδα τελευταία φορά μέσα στο φέρετρο. Ήμουν, βέβαια, μια απογοήτευση για κείνη … Τα υπόλοιπα είναι λεπτομέρειες», έχει πει σε μια συνέντευξη στη Βερονίκη Δαλακούρα.

Γεννήθηκε το 1946 στη Νέα Υόρκη, που δεν μπορούσε να είναι πρωτεύουσα των Ηνωμένων Πολιτειών, αν και υπήρξε πρωτεύουσα του κόσμου, σε μικρή απόσταση από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, κοντά στα στέκια του Ισαάκ Μπάσεβις Σίνγκερ. Το 1970 εγκατέλειψε την Αμερική για το Παρίσι, πριν μετακινηθεί στο Λονδίνο. «Πώς να μάθω να μην είμαι Αμερικανός», είχε αναρωτηθεί. «Στράφηκα στην ποίηση … ως προσευχή, ως προϋπόθεση αγάπης, για να ακούσω τη γυμνότητα των λέξεων, για να παρευρεθώ στην κηδεία μου τελικά».

«Πριν μπω στις πόλεις του στόματός σου –»
πήρα μια βαθιά ανάσα – «ο άνεμος είναι κακός ακροατής –
το νερό δεν θυμάται ονόματα.»

Στο Λονδίνο εργαζόταν στο βιβλιοπωλείο των εκδόσεων του John Calder, που με τον Maurice Girodias του Olympia Press στο Παρίσι και τον Barney Rosset του Grove Press στη Νέα Υόρκη επέβαλαν την κατάργηση της λογοκρισίας στη λογοτεχνία. Ένα από τα πρώτα του βιβλία άρεσε πολύ στον Γουίλιαμ Μπάροουζ. Τους Πολωνούς γνώρισε ο Μαρτς, όταν τον κάλεσαν να διαβάσει στη Βαρσοβία. Σε συνεργασία μετέφρασε τον «Βάρβαρο στον Κήπο» του Ζμπίγκνιου Χέρμπερτ. Το 1978 άρχισε να διοργανώνει ποιητικές αναγνώσεις με υψηλή προσέλευση. Ιδιαίτερη επιτυχία είχε ανθολογία με ποιητές από την κεντρική και την ανατολική Ευρώπη, που επιμελήθηκε.

«Γύρνα ξανά στο σημείο της υποχώρησης»
Κανείς άλλος τρόπος
Όσο μακριά μπορεί να δει το μάτι
«Μελέτησε το απόλυτο»

Εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Πράγα το 1996, όπου το 1991 είχε ιδρύσει το Διεθνές Φεστιβάλ Συγγραφέων, που διηύθυνε πάνω από τριάντα χρόνια. Από την Οταβιανή Άτγουντ και τον Βαυαρό Εντσενσμπέργκερ έως τον Πορτογάλο Σαραμάγκου όλα τα γράμματα του αλφαβήτου εκπροσωπούν οι προσκεκλημένοι του. Ιστορίες από τα πρώτα χρόνια του φεστιβάλ, που είχε βοηθήσει να στηθεί, θυμόταν ο Σπύρος Βέργος, επικεφαλής του ελληνικού Γραφείου Τύπου στην πρωτεύουσα της τότε Τσεχοσλοβακίας. Όταν ο Μαρτς πέθανε στις 23 Φεβρουαρίου, τσεχικός ραδιοσταθμός τον βάφτισε σύνδεσμο της Πράγας με την παγκόσμια λογοτεχνία.

Γενέτειρα του Κάφκα, του Χάβελ και του πατέρα του καλού στρατιώτη Σβέικ, όπως και του Ράινερ Μαρία Ρίλκε, αλλά όχι των αδελφών Τσάπεκ ή του Κούντερα, η μαγική πόλη της Πράγας έπαιζε δεύτερο βιολί στην αυστρο-ουγγρική ορχήστρα της Βιέννης, θέση που είχε η Θεσσαλονίκη σε σχέση με την Κωνσταντινούπολη σε βυζαντινές και οθωμανικές μουσικές κομπανίες.

Η καρδιά αναθεωρεί –
«πάντοτε έτσι ήταν»
Η επωδός της αυγής
«ποτέ έτσι ξανά»

Είμαστε καλά, μου έγραψε τον Οκτώβριο του 2023, αλλά το Φεστιβάλ τελείωσε, καθώς αφαιρέθηκε κάθε υποστήριξη. Αυτά δεν συμβαίνουν μόνο στην Ελλάδα. Ανελέητη είναι η σύγκρουση αυτοχθόνων και ετεροχθόνων παντού. Δώρο Καταλανών άλλωστε ήταν το Μουσείο Κάφκα στην Πράγα. Παλαιότερα, ο Μαρτς και άλλοι Αγγλο-Αμερικανοί είχαν στηρίξει την Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ, ενώ με τον Δημήτρη Ζαχαράκη επιχειρήσαμε να τους βοηθήσουμε, όταν με τη Βλάστα αναρωτήθηκαν μήπως βρουν σπίτι στην Ελλάδα.

«Μίλα γλυκά όταν μιλάς πικραμένα»
Ω – βίαιη εισβολή της γέννησης
«Μίλα για τις ημέρες χωρίς σχέση μεταξύ τους»
«Πρόκειται για το έδαφος του πατέρα μου»

Οι συναντήσεις μας είχαν γίνει σπάνιες λόγω οικογενειακών προβλημάτων υγείας. Ανταλλάξαμε ευχές για το 2025. Έστειλε φωτογραφίες από τις Πυραμίδες. Και η ευτυχία είναι πυραμίδα, ένα απατηλό επιχειρηματικό σχήμα, που δεν σε καταστρέφει μόνον αν προλάβεις να αποσυρθείς. Περιμένω μήνυμά του.

«Για την Κατερίνα»
Προσπάθησα να σε φέρω πίσω
Αλλά δεν μπόρεσα
Καλύτερα να δω τι δεν είναι εκεί
Τίποτε δεν γινόταν να σε δελεάσει
Ούτε καν μία ακόμη ημέρα

_{ΣΧΕΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ}

Ο Κάφκα και η μη πληρότητα της λογοτεχνίας
Aσιτία / Γιώργος Χουλιάρας - Χάρτης
Κούντερα: H ανάλαφρη ύπαρξη της βαρύτητας [Αντίο, Μιλάν] Στίγματα - Χάρτης
Ρομποτεχνία / Γιώργος Χουλιάρας - Χάρτης
Φρέαρ, τχ. 11: Απραγία. Σκέψεις και επισκέψεις στην Πράγα – του Γιώργου Χουλιάρα – frear
Ο Γιώργος Χουλιάρας προσκεκλημένος του Φεστιβάλ Συγγραφέων της Πράγας