Κοιτάζοντας τον Πάνο στο φέρετρo το μεσημέρι της Δευτέρας 18 Φεβρουαρίου 2025, μου ήρθε αυθόρμητα στο νου ο στίχος του Mallarmé tel qu’ en lui même enfin l’ éternité le change από το ποίημα «Le tombeau d’ Edgar Poe». Αυτός που ήταν τόσα πολλά, απέκτησε μπροστά στην αιωνιότητα την οριστική του υπόσταση κι έγινε επιτέλους ο εαυτός του, σκέφτηκα. O Π.Θ. υπήρξε από τους τελευταίους αναγεννησιακούς ανθρώπους του καιρού μας, αρχιτέκτονας, αρχαιογνώστης, αναστηλωτής, λάτρης της ιστορικής τοπογραφίας, πεζογράφος, ποιητής, ηθοποιός, σκηνοθέτης, περιηγητής, εξερευνητής, ζωγράφος, σκιτσογράφος. Μόνο δημόσιος υπάλληλος δεν μπορούσε να ήταν, αν και έγινε κι αυτό για πέντε χρόνια, από το 1980 ως το 1985 νομίζω.

Γνωριστήκαμε στην Αγία Σοφία το 1980, όταν εκείνος είχε προσληφθεί από το Υπουργείο Πολιτισμού ως υπεύθυνος μιας ομάδας αρχιτεκτόνων, που ανέλαβαν την αποτύπωση του τραυματισμένου από το σεισμό του 1978 μνημείου, για την προετοιμασία της μελέτης στερέωσης. Σ' εμένα και στον Σωτήρη Κίσσα ανατέθηκε από την Εφορεία η ανασκαφή των υπερώων και η διεξαγωγή τομών στο δάπεδο και τον περιβάλλοντα χώρο της. Δεν σχεδίαζε, τριγυρνούσε εξερευνώντας κάθε τοίχο και πεσσό και μας έδειχνε ενθουσιασμένος μυστικές γωνιές και περάσματα. Μια μέρα ανακάλυψε μια στενή, κρυφή σκάλα που οδηγούσε από τα υπερώα στον τρούλο και μας ανέβασε. Το μεταπτυχιακό του με τίτλο Πίνακας τοπωνυμίων του αγιορείτικου παραγωγικού χώρου προσδιόριζε το ενδιαφέρον του για την ιστορική τοπογραφία του Βυζαντίου, πεδίο σπάνιο για έναν αρχιτέκτονα. Παρατηρούσε τα σκάμματα κατεβάζοντας πλήθος τολμηρές ιδέες, που μας εντυπωσίαζαν. Ωστόσο, το τι λέει αυτός, που σκεφτόμασταν, έκρυβε πάντοτε μιαν ευφάνταστη επιστημονική σκέψη.

Ήμασταν μια τριμελής ομάδα, που ξάφνιαζε με τις απόψεις και τις γνώσεις της το ιερατείο του ναού, όταν μαζευόμασταν στο διάλειμμα στο μικρό γραφείο της εκκλησίας και συζητούσαμε για τον Συμεών Θεσσαλονίκης και τις λειτουργίες στην Αγία Σοφία, προσπαθώντας να εντοπίσουμε το «στασίδιον» ή τον «μάκρωνα». Ο αείμνηστος προϊστάμενος του ναού π. Κωνσταντίνος Βαμβίνης, ένας ιερωμένος γεμάτος αγάπη, έγινε φίλος μας. Απολάμβανε τις συζητήσεις μας και κάποιες φορές πηγαίναμε παρέα για ψαράκι στο Αγγελοχώρι.

Όταν το 1981 ο Πάνος μετακινήθηκε στα γραφεία της Ροτόντας, η αλληλεπίδραση και ο συγχρωτισμός του με την υπόλοιπη ομάδα των αρχαιολόγων της πάλαι ποτέ 9^ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, με προεξάρχοντα ένα πρόωρα χαμένο ταλέντο, τον Θανάση Παπαζώτο, τον έστρεψαν σχεδόν αποκλειστικά στην ενασχόληση με τα θέματα της ιστορικής τοπογραφίας, που τον γοήτευαν. Συμμετείχε στα τρία πρώτα Συμπόσια της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας στην Αθήνα (1981-1983), προτείνοντας την ταύτιση των βυζαντινών τοπωνυμίων του Αλμυρού και της Χόστιανης, αποκαθιστώντας το κτηματολόγιο του λαιμού τής χερσονήσου του Άθω, προσδιορίζοντας τη θέση του Παλαιόκαστρου της Ιερισσού και συνδέοντας την ασημένια λειψανοθήκη του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού από τη Νέα Ηράκλεια με τη Μονή Λατόμου. Η εμφάνισή του εκεί ήταν προκλητική. Κόκκινες κάλτσες, πέδιλα, στρατιωτική φόρμα παραλλαγής, πράσινο πουκάμισο, τυρκουάζ παπιγιόν και άσπρο σακάκι. Στο 1^ο Συνέδριο Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία παρουσίασε στο Δίον το 1984 την τοπογραφική εξερεύνηση της Βόρειας Πιερίας, με οδηγό κάτι σπάνιους βρετανικούς χάρτες που είχε ξετρυπώσει ίσως κατά τη διαμονή του στο York. Το 1985 συμμετείχε στο στήσιμο της Έκθεσης της Εφορείας στον Λευκό Πύργο.

Η εποχή εκείνη ήταν η πιο ευτυχισμένη επαγγελματικά περίοδος της ζωής μου. Μολονότι σχεδόν όλοι περνούσαμε φάση αδιέξοδων ερώτων και διάλυσης της προσωπικής μας ζωής, το δημιουργικό κι ευχάριστο επαγγελματικό περιβάλλον και ο καθημερινός συγχρωτισμός με υπέροχους ανθρώπους, ήταν αντίδοτο στη θλίψη μας. Κάθε πρωί κάναμε ομαδική ψυχοθεραπεία αλληλοεξομολογούμενοι. Ο Πάνος με αυτοσαρκασμό μας έλεγε ξεκαρδιστικές ιστορίες για τον τραυλισμό του, που απέδιδε στην πίεση του δάσκαλου πατέρα του να γράφει με το δεξί, ενώ ήταν αριστερόχειρας. Τελικά, μπορούσε να χρησιμοποιεί εξ ίσου και τα δύο χέρια. Λίγο πριν παραιτηθεί εμφανίστηκε στο γραφείο αβράκωτος, φορώντας μόνο αθλητική φόρμα. Όταν τον ρωτήσαμε γιατί, είπε ότι τον τσίμπησε μέλισσα.

Το 1981 έχρισε τον εαυτό του δούκα Βλαχορυγχίνων με το ψευδώνυμο Γιαγκούζος Τοκατλίδης, ονόμασε τον Κίσσα Γκίκα Μπίνο και έδωσε σε μένα την προσωνυμία Πεπινία Μαρκιωνίς, αρχόντισσα Βοδονίτσης. Αλληλογραφούσαμε οι τρεις μας σε μεσαιωνική διάλεκτο σχολιάζοντας τα προσωπικά μας. Φύλαξα στοργικά σε χωριστό φάκελο εκείνα τα γράμματα. Ανάμεσά τους στίχοι πολιτικοί και ένας ποιητικός έπαινος, μίμηση στιχουργήματος του 15ου αιώνα, τον οποίο καταχωρώ (φωτ. 1), αλλά κι ένα πολύτιμο δωρητήριο έγγραφο. Πρόκειται για επιστολή που μου επέδωσε τον Απρίλιο του 1981 σε άψογη μεσαιωνική γλώσσα, στην οποία μου παραχωρεί κατά τον τρόπο των βυζαντινών αυτοκρατόρων το ευρισκόμενο κοντά σε «δίκαια», (ιδιοκτησία) της Μονής Χορταΐτου αγρόκτημα Κολουμπάρδιανη, με οικήματα, εργαστήρια και παροίκους (φωτ. 2). Επίσης οίκημα στο κέντρο της Θεσσαλονίκης στη γειτονία της Αγίας Πελαγίας, που αντιστοιχεί στη σημερινή περιοχή της Αγίας Σοφίας. Η Πεπινία Μαρκιωνίς, που ανέκαθεν νόμιζε ότι δεν έχει απήχηση στο άλλο φύλο, δεν αντιλήφθηκε ότι οι δωρεές και οι επαινετικοί στίχοι ήταν έμμεση ερωτική εξομολόγηση μιας τρυφερής ψυχής. Το κατάλαβε όταν ξαναδιάβασε τις επιστολές χρόνια μετά. Και έκλαυσεν πικρώς.