Το κλισέ μας λέει ότι όταν οι κοινωνίες ξεχνάνε την ιστορία τους τα πράγματα πάνε στραβά, ή κάτι τέτοιο. Όταν όμως κάποιος κάνει μια τεράστια, δαπανηρή και κοπιαστική προσπάθεια να ανασυνθέσει το παρελθόν σε ένα εντυπωσιακό αφήγημα και στην κορύφωσή του το αλλοιώνει, τότε τι γίνεται;
Ο λόγος για τη μεγάλη κινηματογραφική επιτυχία των ημερών μας, το Brutalist του Brady Corbet που παρουσιάζει τη ζωή και το έργο ενός φανταστικού Ούγγρου αρχιτέκτονα (Laszlo Toth) που σπούδασε στο Bauhaus στα χρόνια του μεσοπολέμου, κατέληξε στα στρατόπεδα εξόντωσης κατά τη διάρκεια του πολέμου και διασώθηκε για να φτάσει στις ΗΠΑ όπου και θα καταξιωθεί ως ένας από τους πιο σημαντικούς εκφραστές της ‘ακραίας’ εκδοχής του μοντέρνου στην αρχιτεκτονική, όπου το δόγμα του ‘form follows function’ (‘η μορφή ακολουθεί τη λειτουργία’, ή πιο σωστά ‘η μορφή προκύπτει από τη λειτουργία’) οδηγείται στην πιο καθαρή, στυγνή (brutal), εκδοχή του όπου δεν υπάρχει τίποτε το περιττό, δηλαδή κανένα πρόσθετο διακοσμητικό στοιχείο.

Ο Toth μεγαλουργεί υπό τη σκέπη του ζάπλουτου πάτρονά του Harrison Lee Van Buren, που παραπέμπει στο μεγάλο σόι των ολλανδικής προέλευσης Βαν Μπιούρεν, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγεται και ο 8^ος πρόεδρος των ΗΠΑ martin Van Buren (1837-41). Η σχέση τους είναι προφανώς καταπιεστική για τον αρχιτέκτονα και τη σύζυγό του (που είχε χαθεί στο χάος του πολέμου αλλά με τη συνδρομή του Αμερικανού μεγιστάνα εντοπίζεται και διευκολύνεται για τη μετανάστευσή της στις ΗΠΑ). Με τη βοήθεια της συζύγου του ο Toth θα απαλλαγεί από την κηδεμονία του Van Buren, θα συνεχίσει το έργο του για να γνωρίσει τη θριαμβευτική δικαίωση στην Πρώτη Αρχιτεκτονική Μπιενάλε της Βενετίας του 1980. Πρόκειται όντως για μια πραγματική έκθεση, με τίτλο ακριβώς όπως λέγεται και στην ταινία “the Presence of the Past”, που όμως δεν έγινε για να δικαιώσει τους εκφραστές του Bauhaus, όπως το θέλει η ταινία.

Κι εδώ βρίσκεται το πρόβλημα με τη μνήμη.

Η μορφή του Toth είναι σαφέστατα εμπνευσμένη από εκείνη του Ούγγρου αρχιτέκτονα τού Bauhaus Marcel Lajos Breuer (1901-1981) που διέφυγε από τη Γερμανία στις ΗΠΑ το 1937. Σ’ αυτό συμφωνούν οι περισσότεροι κριτικοί και σχολιαστές της ταινίας. Η διαμόρφωση του σταυρού στον αρνητικό χώρο μεταξύ των δύο πύργων του Ιδρύματος Βαν Μπιούρεν, που αποτελεί μια από τις εμβληματικές εικόνες της ταινίας, αναφέρεται ευθέως στο καμπαναριό του μοναστηριού του Ευαγγελισμού, των Βενεδικτίνων καλογραιών στο Μπίσμαρκ στη Βόρεια Ντακότα, με τον κενό σταυρό που σχεδίασε και κατασκεύασε ο Breuer το 1961-63.

Όμως ο Breuer δεν θα μπορούσε να τιμηθεί και να ‘δικαιωθεί’ το 1980, και ειδικά σ’ εκείνη την Μπιενάλε της Βενετίας του 1980, η οποία διοργανώθηκε για να καταγράψει την έλευση του μετα-μοντέρνου και το τέλος του ‘καταπιεστικού’ μοντερνισμού, με αρχιτεκτονικές προτάσεις που περιλάμβαναν πλήθος διακοσμητικών στοιχείων, ως και προτάσεις που αντέβαιναν την αρχή της λειτουργικότητας και δυσχέραιναν την στατικότητα των κτηρίων. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο επιμελητής της έκθεσης, ο Ιταλός αρχιτέκτονας Paolo Portoghesi, στον κατάλογο της έκθεσης υπέγραφε άρθρο με τίτλο ‘The End of Prohibition’ (‘Το τέλος της απαγόρευσης’, με τη λέξη Prohibition να παραπέμπει ευθέως στην γνωστή ‘Ποταπαγόρευση’ της δεκαετίας του 1920 στις ΗΠΑ).

Ήδη από το 1972 η κατεδάφιση του βραβευμένου το 1951 συγκροτήματος κατοικιών Pruitt-Igoe στο Σεντ Λούις του Μισούρι, σχεδιασμένου βάσει των αρχών του μοντερνισμού, είχε χαιρετισθεί ως το τέλος εκείνου του στυλ αρχιτεκτονικής από τους οπαδούς του μεταμοντέρνου. Την ίδια χρονιά δημοσιεύτηκε το βιβλίου το Αμερικανού αρχιτέκτονα Robert Venturi με τον προκλητικό (στα όρια του σημερινού τραμπισμού) τίτλο ‘Learning from Las Vegas’ (‘Να διδασκόμαστε από το Λας Βέγκας’), δηλαδή να ακολουθούμε τα γούστα της ‘λαϊκής’ διακοσμητικής αρχιτεκτονικής, ενώ το 1981 εκδόθηκε το βιβλίο του δημοσιογράφου Tom Wolfe με τον επίσης προκλητικό τίτλο ‘From Bauhaus to Our House’ (από το Μπάουχαους στο δικό μας σπίτι), το οποίο κατήγγειλε την καταπιεστική εξουσία των ‘Ευρωπαίων πριγκήπων’ της αρχιτεκτονικής που ο μεταμοντερνισμός ερχόταν να ανατρέψει. Η ανατροπή αυτή μάλιστα εκφράστηκε και με τη μετατροπή του ρητού του μεγάλου μοντερνιστή Mies Van der Rohe ‘Less is More’ (το λιγότερο είναι περισσότερο), για να δηλώσει το μεγαλείο του λιτού ύφους, στο ‘Less is a Bore’ (‘το λιγότερο είναι ανιαρό’) που εξέφραζε μια ‘κοινή λογική’ μπροστά στη μονοτονία των γεωμετρικών κατασκευών που γέμιζαν τις πόλεις. Και αυτή η μονοτονία των κύβων από μπετόν, κατά τον Wolfe, ήταν καιρός πια να σπάσει.
Έτσι, η εικόνα του δρόμου με τις προσόψεις των κτηρίων εκείνης της έκθεσης, η strada novissima, με ανάλαφρες παιγνιώδεις και συχνά πολύχρωμες προτάσεις, αμέσως πιστοποιεί ότι ουδεμία σχέση είχε με την καθιερωμένη αίσθηση του μοντερνίστικου ‘μπρουταλισμού’ ή βαναυσότητας.

Προκαλεί, λοιπόν, εντύπωση ότι αυτή η αναντιστοιχία του επίλογου της ταινίας με την πραγματικότητα, και η προσκόλληση στο στερεοτυπικό κλείσιμο πολλών χολιγουντιανών ταινιών με το εγκώμιον του καλού ήρωα που έχει ξεπεράσει αντιξοότητες και εν τέλει δικαιώνεται, σε μια συγκέντρωση που ολοκληρώνεται με ένα standing ovation – όπου όλοι οι ακροατές εγείρονται και επευφημούν – μοιάζει να μην απασχολεί το μεγαλύτερο μέρος κοινού και κριτικών. Ως να μην είχε σημασία το ότι το γεγονός που επικαλείται το σενάριο δεν θα μπορούσε να είχε συμβεί.
Χρειάστηκε να ψάξω αρκετά στο διαδίκτυο για να βρω σχόλια προβληματισμού σχετικά με το κλείσιμο της ταινίας που έχει λάβει βροχή τα βραβεία και τα εγκώμια και ετοιμάζεται να τα αυξήσει στην επόμενη τελετή απονομής των Όσκαρ. Παραπέμπω σε μία από τις λιγοστές επικριτικές τοποθετήσεις σχετικά με την ιστορική αλήθεια.(Τhe Guardian)

Βέβαια, εδώ που έχουμε φτάσει ποιος σκάει αν μια φανταστική ιστορία που επιζητεί να αναπαραστήσει την ιστορία τελικά σπρώχνει τα γεγονότα για να ταιριάξουν με τη δική της αφήγηση; Είναι μια εναλλακτική άποψη για τη μνήμη (κατά το ‘alternative facts’ της α’ θητείας Τραμπ).
Αλλά ακόμη κι αν αναγνωρίσουμε καλή πίστη στο σενάριο που επιδιώκει να δικαιώσει έναν καλό άνθρωπο, και επίσης δεχτούμε την εξαιρετική κινηματογραφική ποιότητα της ταινίας που μας συγκινεί, δεν μπορούμε να μην πούμε ότι όλα αυτά που διαμορφώνουν μια περίεργη σχέση με τα γεγονότα είναι μάλλον ένα σημάδι των καιρών…