1.

Οι πρόσφατες αγχώδεις διεκδικητικές διακηρύξεις κυριαρχίας, από την κορυφή της αμερικανικής υπερδύναμης, επί συγκριτικά λιγότερο ισχυρών βορείων γειτόνων της, μου προκάλεσαν ιδιαίτερη έκπληξη. Μα να διεκδικήσει τον Καναδά και από τη μικρή Δανία την τεράστια, σχεδόν ακατοίκητη, Γροιλανδία; Το πρώτο πράγμα που σκέφτηκα αυθόρμητα ήταν η χαρτογραφία, που τόσες χαρές μου χαρίζει με τα παλιά της και τόσες αμηχανίες με τα καινούργια της… Έσπευσα λοιπόν να δω τι συμβαίνει στους κλασικούς χάρτες (σε έναν από τους πλέον διαδεδομένους) αν και οι πιο μοντέρνοι, περίτεχνες παραλλαγές τους είναι… Αναζήτησα τους χάρτες όχι μόνο διότι καθείς πορεύεται με ό,τι η δουλειά του, αλλά και επειδή τέτοια ακραία λόγια κορυφής (κυρίως) από υπερδύναμη δεν σχετίζονται αποκλειστικά με την ερμηνεία νοήματος τoυ ιστορικού “it’s the economy, stupid!”, κατά το Chat gpt, αλλά και (κατά τη γνώμη μου) με την ερμηνεία του μοιραίου “it’s the geography, stupid!”…

Γνωρίζω από τους χάρτες ότι οι ΗΠΑ είναι ωκεάνια “μονωμένες” από τις άλλες ηπείρους της γης, από τον Ατλαντικό ανατολικά και τον Ειρηνικό δυτικά· από την Ευρώπη και την Αφρική, χωρίς απειλή από εκεί, όπως και από την Ασία, αλλά εδώ υπό προϋποθέσεις. Εξαίρεση αποτελεί η μοναδική εγγύτητα των ΗΠΑ με την Ασία, στον Βερίγγειο Πορθμό, που όμως είναι σχεδόν σημειακή, στη μέση των μικρών Διομήδειων Νήσων. Είναι η γειτνίαση της Αλάσκας με το ανατολικό ασιατικό άκρο της Ρωσίας.
Επίσης, ο χάρτης μου έδειχνε ότι δεν μεσολαβεί ωκεανός μεταξύ των ΗΠΑ και των βόρειων ακτογραμμών της Ρωσίας. Οι ΗΠΑ δεν είναι ωκεάνια “μονωμένη” από την Ρωσία ούτε από τον Αρκτικό Ωκεανό εφόσον παρεμβάλεται ο Καναδάς και η Γροιλανδία της Δανίας, χώρες αδύναμες απέναντι στη Ρωσία σε σύγκριση με τις ΗΠΑ. Η Ρωσία κυριαρχεί γεωπολιτικά στον Αρκτικό Ωκεανό, από τον οποίο δεν βρέχονται οι ΗΠΑ· καλύπτει το σύνολο της βόρειας Ασίας και αρκετό μέρος της βόρειας Ευρώπης, έχοντας έκταση ηπείρου, όσο η Νότια Αμερική.
Ο ίδιος χάρτης μου έδειχνε και τον Κόλπο του Μεξικού που μετονομάστηκε μονομερώς “της Αμερικής”, από τις ΗΠΑ, όπως μου έδειχνε και το Φιλί των Ωκεανών νοτιότερα ―τη Διώρυγα του Παναμά. Εντούτοις, παρέμενα με την εντύπωση ότι ο χάρτης κάτι μου έκρυβε στον Αρκτικό Ωκεανό… Μήπως κάποια άλλη χαρτογραφική απεικόνιση, προβολικά καταλληλότερη, θα προσέφερε αποκαλυπτικότερη θέαση στα βορειότερα; Άραγε μια σχολική υδρόγειος σφαίρα; Τι Αρκτική θα μου έδειχνε μια θέαση “από επάνω”; Θα αποκάλυπτε ίσως κάτι στους σχηματισμούς του Αρκτικού Ωκεανού; Μήπως θα υποδείκνυε ότι η διεκδίκηση Καναδά και Γροιλανδίας σχετίζεται με κάποια (υποθετική) ανάγκη των ΗΠΑ για μια τρίτη ωκεάνια “μόνωση” ασφαλείας από τη Ρωσία, τώρα με τον Αρκτικό Ωκεανό; Αν οι απαντήσεις περί τρίτης “μόνωσης” ήταν θετικές, τότε η κυριαρχία των ΗΠΑ στα νότια, επί της Διώρυγας του Παναμά και η μετονομασία του Κόλπου του Μεξικού σε “Αμερικής”, θα ήταν απλώς συμπληρωματικές λεπτομέρειες…

2.

Οι γνωστές από τα μαθητικά μας χρόνια υδρόγειοι ―όταν και όποτε υπήρχαν στην αίθουσα του σχολείου― ήταν ξεχωριστές τρισδιάστατες αναπαραστάσεις της γήινης σφαίρας σε σμίκρυνση, που τραβούσαν το παιδικό μάτι, εφόσον είναι γνωστό ότι αν βάλεις μπροστά σε νήπιο μια μπάλα, έναν κύβο, έναν κώνο και έναν κύλινδρο, τις περισσότερες φορές μάλλον τη μπάλα θα διαλέξει!
Εκείνες οι σχολικές υδρόγειοι (βλ. Χάρτης # 22) είχαν διάφορα μεγέθη ― τις έχουμε καμιά φορά και στα σπίτια μας, ως ντεκόρ σύγχρονης κατασκευής, ενίοτε φωτιζόμενες. Συνήθως η ακτίνα τους ήταν δεκαπέντε εκατοστά, περίπου δεκατέσσερα εκατομμύρια φορές μικρότερη από την ακτίνα της γης. Το ένα εκατοστό της περιμέτρου της αντιστοιχούσε σε περίπου 425 χιλιόμετρα της γήινης σφαιρικής περιμέτρου και στο ένα τετραγωνικό εκατοστό της χωρούσε άνετα η απεικόνιση της Σουηδίας, ενώ η Ελλάδα περίπου στο μισό.
Αν και οι σφαίρες είναι κατασκευαστικά πολυπλοκότερες (βλ. Χάρτης # 17) από ότι οι κλασικοί επίπεδοι χάρτες, η απεικόνιση της γήινης σφαίρας σε σφαιρική μορφή επιτρέπει προνομιακές θεάσεις, με σωστότερη αναλογική σχέση των ηπείρων και των ωκεανών μεταξύ τους ―και με την πραγματικότητα― επομένως καλύτερη εποπτεία των γεωγραφικών σχηματισμών.

Σε όσους έπεφτε το μάτι στις υδρογείους, όπου υπήρχαν, στις σχολικές αίθουσες, στα σπίτια ή αλλού, ακόμη ―ως διακοσμήσεις της μόδας― σε σοφιστικέ χώρους αναψυχής, θα προκαλούσε εντύπωση το “σκέρτσο” της λοξής μόνιμης τοποθέτησης του άξονα περιστροφής τους. Μια κατασκευαστική λοξότητα για να προσομοιάζει σε εκείνη της πραγματικής γήινης σφαίρας, όπως από αιώνες διδάσκει η αστρονομία. Όμως, η τεχνική δυνατότητα περιστροφής της σχολικής υδρογείου υπό σταθερή κλίση είναι δεσμευτική ενός στερεότυπου τρόπου θέασης των ηπείρων και των ωκεανών. Οποιαδήποτε προσπάθεια διαφορετικής θέασης είναι τεχνικά δύσκολη, έως επίπονη. Αντίθετα, εάν “απελευθερώσουμε” την υδρόγειο από τον σταθερό άξονα περιστροφής της, παίρνοντας την στα χέρια μας, πολλές εναλλακτικές επιλογές θέασης γίνονται ευκολότερα και μπορεί να οδηγήσουν σε ερμηνευτικούς συλλογισμούς διάφορα “αινίγματα” που δημιουργούν κάποιες πρωτόγνωρες γεωπολιτικές διακηρύξεις.
Οι θεάσεις της υδρογείου θυμίζουν, κατά κάποιο τρόπο, εκείνες της γήινης σφαίρας που λαμβάνουν από το διάστημα οι δορυφορικοί αισθητήρες λήψης εικόνων σε διάφορες τροχιές γύρω από τη γη. Οι σημαντικές απεικονιστικές δυνατότητες που προσφέρουν τα νέα ψηφιακά μέσα, επιτρέπουν σήμερα πολυάριθμες εικονικές (virtual) θεάσεις της υδρογείου, επαναφέροντας στην επικαιρότητα τη γήινη σφαίρα, αφού είχε αποτελέσει στο παρελθόν βασικό αντικείμενο πολιτισμού: από την Ελληνιστική περίοδο και μετά, κυρίως κατά την “κοσμογονία” των Μεγάλων Ανακαλύψεων που επιχείρησαν και ανέδειξαν οι ατλαντικές ευρωπαϊκές ναυτικές δυνάμεις της εποχής (βλ. Χάρτης # 65).

Σε συνδυασμό με τους κατάλληλους χάρτες, οι θεάσεις των υδρογείων δίνουν σημαντικές εναλλακτικές δυνατότητες μιας ολιστικής αντίληψης και κατανόησης του κόσμου και των χωρικών σχέσεων. Αυτό είναι απαραίτητο στην εκπαίδευση, την απεικονιστική έρευνα, ανάλυση και ερμηνεία των γεωμετρικών, φυσικών και ανθρωπογενών φαινομένων και των συνδεδεμένων με αυτά τεκταινομένων σε παγκόσμια κλίμακα (βλ. Χάρτης # 54). Διευρύνουν τελικά τη γεωχωρική αντίληψη, η οποία χρειάζεται για τη λύση μεγάλου αριθμού προβλημάτων του κράτους και της κοινωνίας.

3.

Η σημερινή διαθέσιμη ψηφιακή απεικονιστική τεχνολογία επιτρέπει την ελεύθερη θέαση της υδρογείου από οποιαδήποτε οπτική γωνία και ύψος, με περισσότερες δυνατότητες από την αναλογική περίπτωση, η οποία όμως παραμένει ιδιαίτερα χρήσιμη ―έως απαραίτητη― στην βασική εκπαίδευση, σε συνδυασμό και συμπληρωματικότητα με άλλες ψηφιακές εκπαιδευτικές δυνατότητες της απεικονιστικής.
Στην επόμενη εικόνα φαίνονται μαζί με τα σημεία θέασης, ενδεικτικά ―σε διάταξη μητρώου― οι θεάσεις από τέσσερις θέσεις εκτός της γήινης σφαίρας: βόρειας, ισημερινής, πολικής (αρκτικής) και νότιας. Η θέαση γίνεται με κεντρικούς μεσημβρινούς (βλ. Χάρτης # 9, Χάρτης # 10), ορθογώνιους μεταξύ τους: τον μηδενικό (0^o) του Γκρήνουιτς, των 90^o, 180^o και 270^o ανατολικά.

Από τη μελέτη των θεάσεων στο μητρώο παρατηρούμε, π.χ., τα εξής:

— Οι ισημερινές και πολικές θεάσεις, με κεντρικούς μεσημβρινούς 90^o και 270^o, είναι ίδιες, στραμμένες απλώς κατά ορθή γωνία.
—Από όλες τις θεάσεις μόνο σε μία φαίνεται συνολικά η Ευρώπη: στη βόρεια θέαση, με κεντρικό μεσημβρινό 0^o (Γκρήνουιτς), ενώ στην πολική θέαση, με τον ίδιο μεσημβρινό, φαίνεται περιθωριακά.
—Σε καμία από τις θεάσεις του μητρώου δεν φαίνεται η πλήρης γεωγραφική σχέση της Αμερικής με την Ευρώπη, όπως και της Ασίας με την Ευρώπη.
— Η “μόνωση” της Αμερικής (Βόρειας και Νότιας) από τις υπόλοιπες ηπείρους είναι εμφανής σε όλες τις θεάσεις με κεντρικό μεσημβρινό 270^o.
— Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η απεικόνιση της γεωγραφικής σχέσης μεταξύ της Ρωσίας και των ΗΠΑ: εμφανίζεται σε μία μόνο βόρεια θέαση με κεντρικό μεσημβρινό 180^o. Ο Ειρηνικός Ωκεανός εκτείνεται σε όλη την επιφάνεια με εξαίρεση την απεικονιστικά περιθωριακή (σχεδόν σημειακή) γειτνίαση της Ρωσίας με την Αλάσκα (ΗΠΑ) στο στενό των Διομήδειων Νήσων (βλ. Χάρτης # 24). Η ίδια ακριβώς γειτνίαση Ρωσίας και ΗΠΑ (Αλάσκα) φαίνεται και στην πολική θέαση με κεντρικό μεσημβρινό του Γκρήνουιτς.
— Η μικρή γειτνίαση Ρωσίας και ΗΠΑ αποκτά επίκαιρο γεωπολιτικό ενδιαφέρον, σε σχέση με τα “γειτονικά” γεωπολιτικά διακυβεύματα των δύο αυτών υπερδυνάμεων!

Στο μητρώο, οι γεωγραφικοί σχηματισμοί ηπείρων και ωκεανών και οι μεταξύ τους σχέσεις φαίνονται “αλλιώς”, επιτρέποντας έτσι μια εποπτικότερη κατανόηση των γεωγραφικών σχέσεων σε παγκόσμια κλίμακα. Διάφορα γεγονότα σχετικά με τον γεωγραφικό χώρο, τα οποία ακούγονται “ακατανόητα” στις λεκτικές τους περιγραφές ―τα γεωπολιτικά ανάμεσά τους―, θα μπορούσαν να προσεγγιστούν και να ερμηνευτούν με τη βοήθεια τέτοιων θεάσεων της υδρογείου.

4.

Η παλαιά γεωπολιτική “σταθερά” ασφαλείας που προσέφεραν στην Αμερική οι δύο ιστορικές ωκεάνιες “μονώσεις”, δυτικά και ανατολικά, απεικονίζεται στην επόμενη εικόνα: στις δύο βόρειες θεάσεις της υδρογείου, με κεντρικούς μεσημβρινούς 190o και 330o. Η πρώτη δείχνει πώς ο Ειρηνικός “μονώνει” γεωγραφικά την Αμερική από την Ασία καταλαμβάνοντας όλη σχεδόν τη βόρεια θέαση, εκτός της περιθωριακής απεικόνισης της μικρής σε έκταση γειτνίασης των ΗΠΑ (Αλάσκα) με τη Ρωσία στο επάνω μέρος. Η δεύτερη δείχνει πώς ο Βόρειος Ατλαντικός “μονώνει” τη Βόρειο Αμερική από τη Δυτική Ευρώπη των μεγάλων θαλασσοπόρων (βλ. Χάρτης # 48) και πώς ο Νότιος Ατλαντικός “μονώνει τη Νότια Αμερική από την Αφρική.

Η γεωγραφική εγγύτητα της Βόρειας Αμερικής και ειδικότερα των ΗΠΑ (Αλάσκα) με τη Ρωσία, την αχανή χώρα με τη μακρά ακτογραμμή στον Αρκτικό Ωκεανό, δεν απασχόλησε πολύ τη γεωπολιτική βιβλιογραφία. Άλλωστε, όπως βλέπουμε στο ενδεικτικό μητρώο, η Ρωσία κατά την εκτεταμένη της ακτογραμμή, από το ευρωπαϊκό στο ασιατικό της άκρο, δεν φαίνεται να σχετίζεται γεωγραφικά με τη Βόρειο Αμερική και ακόμα περισσότερο με τις ΗΠΑ, εκτός της σημειακής επαφής στο στενό των Διομήδειων Νήσων ― εκεί που αλλάζει η ημέρα (βλ. Χάρτης # 42).
Το ότι η Βόρειος Αμερική και οι ΗΠΑ δεν φαίνεται να σχετίζονται γεωγραφικά με τη Ρωσία, κατά τη μικρότερη ευρωπαϊκή και πολύ μεγαλύτερη ασιατική ακτογραμμή της στον Αρκτικό Ωκεανό, προκύπτει και από τις θεάσεις των κλασικών παγκόσμιων χαρτών ―ευρύτατης χρήσης παγκοσμίως― όπου οι περιοχές της Αρκτικής και της Ανταρκτικής “εξαφανίζονται”, λόγω των προβολικών ιδιοτήτων των διαδεδομένων χαρτών.

5.

Τα πράγματα των θεάσεων της υδρογείου “αλλάζουν” στην πολική θέαση, με κεντρικό μεσημβρινό του Γκρήνουιτς, στη μόνη απεικονιστική εξαίρεση των θεάσεων στην προηγούμενη εικόνα (Δεξιά), της ενότητας 4 ― και στο μητρώο των ορθογώνιων θεάσεων, της ενότητας 3. Με την πολική θέαση της γεωγραφικής σχέσης Ρωσίας - Βόρειας Αμερικής στον Αρκτικό Ωκεανό, ίσως εξηγείται απεικονιστικά και η γεωπολιτική επικαιρότητα των πρόσφατων εξαγγελιών κορυφής από τις ΗΠΑ, που απασχόλησαν τις διεθνείς ειδήσεις και τους σχολιασμούς πολιτικών και ειδικών διεθνολόγων παγκοσμίως: περί της σχεδόν ταυτόχρονης διεκδίκησης “κυριαρχίας” των ΗΠΑ, επί της Διώρυγας του Παναμά και μετά επί της Γροιλανδίας και του Καναδά.
Μια ματιά στην πολική θέαση με κεντρικό μεσημβρινό του Γκρήνουιτς αρκεί για να δείξει αφενός το εύρος της βόρειας ρωσικής ακτογραμμής, που περιλαμβάνει τη βόρεια ακτογραμμή της Ασίας, και αφετέρου την πραγματική γεωγραφική σχέση της με τη βόρεια ακτογραμμή της Βορείου Αμερικής, σε συνδυασμό με τη γεωγραφική θέση της Γροιλανδίας και του Καναδά στον Αρκτικό Ωκεανό.

Οι ΗΠΑ δεν διαθέτουν ωκεάνια “μόνωση” ασφαλείας στα βόρειά τους, γιατί παρεμβάλλονται η ξηρά και τα χωρικά ύδατα του Καναδά και της Γροιλανδίας - Δανίας. Και οι δύο αυτές χώρες είναι λιγότερο ισχυρές για να εξασφαλίσουν πληρότητα στο ιστορικό ωκεάνιο δόγμα ασφαλείας των ΗΠΑ, στη νέα λογική ισχύος όπως εκφράζεται τώρα από την κορυφή της αμερικανικής υπερδύναμης.
Μετά τις ιστορικές “μονώσεις” του Ατλαντικού και του Ειρηνικού, τώρα ίσως αποτελεί στόχο μια τρίτη “μόνωση” τον Αρκτικό Ωκεανό από τη Ρωσία, έτσι ώστε οι τρεις ωκεανοί να περιβάλλουν πλήρως τις ΗΠΑ, από τον Βόρειο Πόλο μέχρι τη Διώρυγα του Παναμά. Σε αυτόν τον κύκλο ασφαλείας και κυριαρχίας θα ήταν δυνατόν να εξηγηθεί η πρόσφατη μονομερής συμβολική μετονομασία του Κόλπου του Μεξικού σε “Αμερικής”.
Η θέαση της υδρογείου, όπως φαίνεται στην προηγούμενη εικόνα, θα ήταν κατάλληλη να προσεγγίσει τα δυσεξήγητα γεωπολιτικά τεκταινόμενα στη Βόρειο Αμερική…

6.

Από τα παραπάνω φαίνεται ότι η σφαιρική απεικόνιση της Γης, στο περιβάλλον της γρήγορα εξελισσόμενης ψηφιακής τεχνολογίας του 21ου αιώνα, επιτρέπει εναλλακτικές προοπτικές θέασης της υδρογείου, βοηθώντας στην κατανόηση γεωγραφικών σχέσεων και στην ανάλυση των γεωπολιτικών επιπτώσεων. Εστιάζοντας στη σχέση ΗΠΑ – Ρωσίας, στις πρωτόγνωρες συνθήκες που επιβάλλονται τώρα στις διεθνείς σχέσεις, το ενδιαφέρον στρέφεται στην εγγύτητα των δύο παραδοσιακών υπερδυνάμεων του 20ού αιώνα στον Αρκτικό Ωκεανό.
Η εγγύτητα αυτή, παραβλέπεται συχνά στους κλασικούς χάρτες, αναδεικνύοντας έτσι τη σημασία της σφαιρικής θεώρησης για την κατανόηση των νέων παγκόσμιων δυναμικών. Η επιδίωξη κυριαρχίας των ΗΠΑ στον Αρκτικό Ωκεανό, όπως εκφράζεται από τις πρόσφατες απαιτήσεις προς Καναδά και Γροιλανδία - Δανία, είναι πιθανόν να απορρέει, πέραν των οικονομικών όρων, από την ανάγκη της νέας αμερικανικής ηγεσίας για μια άμεση ενίσχυση της γεωπολιτικής της ασφάλειας απέναντι στο εκτεταμένο βόρειο ακτογραμμικό μέτωπο της Ρωσίας. Και αυτό μέχρι τώρα ήταν λιγότερο ορατό στους κλασικούς χάρτες.