Εισαγωγή

H οποιαδήποτε απόπειρα σύνδεσης ενός Κρητικού συγγραφέα με τη μουσική δεν αποτελεί έκπληξη, εφόσον, κατά κάποιον τρόπο, τα μουσικά ακούσματα του είναι κάτι σαν δεύτερη φύση του από τη στιγμή που γεννιέται. Η μακροχρόνια μουσική παράδοση της Κρήτης (βλ. και Καβακόπουλος, 2018· Παπαδάκης, 2002), αλλά και η πολιτιστική διάδραση της Κρήτης με άλλες μεσογειακές χώρες, όπως η Βενετία λόγω και των ιστορικοπολιτικών εξελίξεων, ήδη από τις αρχές του 13^ου αιώνα (Πολίτης, 2001· Βeaton, 1990) την καθιστούν ένα ανοικτό και πολυδύναμο κέντρο πολιτισμού μέχρι και σήμερα, τον 21^ο αιώνα.
To παρόν άρθρο επικεντρώνεται σε έναν Κρητικό ποιητή, μεταφραστή και μελετητή της λογοτεχνίας, τον Κώστα Μπουρναζάκη (1961-)^[1] και έναν από τους πιο φημισμένους μουσικούς του 18^ου αιώνα τον Antonio Vivaldi (1678–1741). Αφορμή για μια τέτοια σύνδεση αποτελεί η ομολογημένη αδυναμία του Έλληνα δημιουργού για τον Vivaldi και το έργο Οι Τέσσερις Εποχές.^[2] Ειδικότερα, επικεντρώνεται στη σύγκριση των σονέτων, (βλ. και Lockey, 2017), μέρος μουσικής σύνθεσης των Τεσσάρων Εποχών^[3] (Οp. 8, 1725) του Vivaldi (Everett, 1996) σε αντιπαραβολή με ορισμένα ποιήματα της συλλογής Μέσα σε Ήλιους και Φεγγάρια του Έλληνα ποιητή (Μπουρναζάκης, 2020, σσ. 31-46). Τα δύο έργα αφορούν στη σχέση του ανθρώπου μέσα στο φυσικό κόσμο, τη θέση του σε αυτόν και απαντούν στο ερώτημα γύρω από την ποιότητα αυτής της σχέσης, υπενθυμίζοντας τη διαχρονικότητα της φύσης ως στοιχείο έμπνευσης για τη λογοτεχνία και ευρύτερα την τέχνη.
Η επιλογή αυτή, εντάσσεται στο πλαίσιο της Συγκριτικής Λογοτεχνίας, που ανάμεσα σε συζητήσεις που έχουν τεθεί περί ορισμού της (βλ. και Domínguez κ.ά., 2015· βλ. και Saussy (Eπιμ.) 2006), ασχολείται με λογοτεχνικά έργα που βρίσκονται εκτός των συνόρων ενός έθνους ή και διαφορετικών γλωσσών καθώς και τη σχέση με διαφορετικά γνωστικά πεδία όπως η φιλοσοφία ή οι τέχνες (ζωγραφική, μουσική κ.α.) (Hölter, (Eπιμ.), 2024· βλ. και Domínguez κ.ά., 2015· βλ. και Saussy (Eπιμ.) 2006). Να σημειωθεί ότι η ανάλυση βασίστηκε στις ερμηνείες των Lockey (2017) και Saavedra (2010) και τις αξιοσημείωτες παρατηρήσεις τους γύρω από τα σονέτα και τη μουσική σύνθεση του Ιταλού δημιουργού.

1.Ιστορικές, βιογραφικές και εργογραφικές πληροφορίες ως πρώτες ενδείξεις για τη σύγκριση^[4]

Ο Κώστας Μπουρναζάκης (1961-) αποτελεί μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα περίπτωση των νεοελληνικών γραμμάτων και ιδιαίτερα της νεοελληνικής ποίησης του 21^ου αιώνα. Γεννημένος στην Κρήτη, το Ηράκλειο, στα 1961 γράφει ποίηση από τη δεκαετία του 1970 κι έπειτα. Στο πρόσωπό του συνδυάζονται η βαθιά γνώση της νεοελληνικής και ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, φανερή στις φιλολογικές του μελέτες. Συνέβαλε σημαντικά στην επιμέλεια και δημοσίευση πολλών έργων του Άγγελου Σικελιανού, κειμένων των Π. Πρεβελάκη, Στ. Αλεξίου, Ζ. Λορεντζάτου, Γ. Μανουσάκη αλλά διαθέτει μια εξίσου αξιοσημείωτη μεταφραστική παραγωγή σε συγγραφείς όπως οι J. Keats, W.B. Yeats, W.H.Auden, S. T. Coleridge κ.ά. (βλ. και Κοπιδάκης, 2021· Καρτσάκης, 2021· Καψετάκης, 2022· Παππάς, 2022· Εκδόσεις Ίκαρος, Κώστας Μπουρναζάκης, 2024)
Η πρόσφατα δημοσιευμένη συλλογή του Μέσα σε Ήλιους και Φεγγάρια (Μπουρναζάκης, 2020), καθρεφτίζει τις πνευματικές ανησυχίες ενός ανθρώπου εξοικειωμένου με τη μελέτη της λογοτεχνίας. Στη βιβλιογραφία ή δικτυογραφία (ως επί το πλείστον) γύρω από αυτόν και το έργο του παρατηρούμε να εντοπίζεται συσχέτιση με νεοέλληνες ποιητές κυρίως με τον Οδυσσέα Eλύτη (Καρτσάκης, 2021· Καψετάκης 2022· Κοπιδάκης, 2021) ή και εμπνεύσεις αρχαιοελληνικές (Κοπιδάκης, 2021, σσ.1-27). Οπωσδήποτε δεν είναι χωρίς σημασία, για τους ορίζοντες της δημιουργίας του, ότι αγαπά την ξένη λογοτεχνία και συγγραφείς όπως τους: F.G.Lorca, E. Montale, G. Ungaretti, Α. Rimbaud, St-J. Perse κ.ά. Ωστόσο, ο Μπουρναζάκης ως άξιος συνεχιστής της νεοελληνικής λογοτεχνικής παράδοσης και των μεγάλων ποιητών της (Καρτσάκης, 2021·Καψετάκης, 2022) είναι ένας ποιητής της Μεσογείου (βλ. και Παππάς, 2022· Καρτσάκης, 2021· Χλωπτσιούδης, 2021). Εν τέλει, η ποίησή του, με τις λίγες ως τώρα ποιητικές συλλογές που έχουν εκδοθεί,^[5] έρχεται να κάνει τον «αφανή» ήρωα που γράφει φιλολογικές μελέτες και επιμελείται κείμενα άλλων, έναν «πρωταγωνιστή».
Λεπτομερέστερα η συγκεκριμένη συλλογή, σύμφωνα με παρατηρήσεις και συμπεράσματα μέσα από συνομιλίες και συνεντεύξεις του ποιητή στρέφεται ως προς το επίκεντρο των ποιητικών του αναζητήσεων, στην πολυδιάστατη θέση της φύσης και τη διαλεκτική σχέση της με τον άνθρωπο, δηλαδή το «πώς στέκεται ο άνθρωπος απέναντι στη φύση»^[6] καθώς «η φύση δίνει στον ψυχισμό το στοιχείο της διάρκειας, της ομορφιάς».^[7] Η φύση ειδικότερα του ελληνικού τοπίου που αποτελεί έναν χώρο όπου εντάσσεται η εικονοποιία του, μια εικονοποιία συνδεδεμένη με το μυστήριο του φωτός, όπως επισημαίνει και ο Παππάς (2022), αποτελεί απόρροια της επίγνωσης ότι ο φυσικός κόσμος «κατέχει πάντα μια μορφή ιερότητας».^[8] Σε συνέντευξή του επεξηγεί περαιτέρω τη σημασία της απόπειρας αυτής: «Στα ποιήματά μου η φύση εμπεριέχει μια πραγματικότητα συνύπαρξης ψυχικών, υλικών, ρυθμικών και φαντασιακών ή ονειρικών στοιχείων, που οι αισθήσεις έχουν ενσωματώσει στη δική τους επικράτεια». (Μέσα σε Ήλιους και Φεγγάρια του Κώστα Μπουρναζάκη, 2023, παρ. 6).^[9]
Η στροφή αυτή εξηγείται ίσως και από τη μάταιη προσπάθεια να αναζητηθεί η ποιότητα ζωής σε αστικούς χώρους. Όπως ομολογεί, πάντα η ζωή κοντά στο φυσικό περιβάλλον, θα έρχεται σε αντίθεση «με τη ζωή του ανθρώπου των πόλεων, που δίνει στα πράγματα μια ημερομηνία λήξεως, κάτι που οδηγεί σε μια ματαιότητα, ενώ η κοσμική διάσταση εξακολουθεί να μας παραπέμπει στην αιωνιότητα»^[10] τονίζοντας ότι «το καίριο είναι η όραση που θα “διαβάσει” τον κόσμο, ακόμη και ένα λουλούδι, επί παραδείγματι, κάτι τόσο απλό, με αφετηρία τη ρίζα και το χώμα, εάν το δούμε στις άλλες διαστάσεις του, με τα χρώματά του και ό,τι το αποτελεί, καταλήγουμε σε στο αντίκρισμα ενός θαύματος».^[11] Η διερεύνηση του φυσικού κόσμου έρχεται ως επιτακτική βαθύτερη ανάγκη, καθώς όπως λέει: «πρέπει ολοζωής να οδηγούμαστε σε μια νέα αναζήτηση του οικείου, σε μια βαθύτερη “ανάγνωση” της ζωής».^[12]
Έτσι η συλλογή Μέσα σε Ήλιους και Φεγγάρια (Μπουρναζάκης, 2020) διαφέρει από τα Πρόσωπα και δοκιμασίες (Μπουρναζάκης, 2016), όπου επιδιώκει να αποτυπώσει «το πέρασμα του χρόνου και των πολιτισμών, τη διαφορετικότητα των κοινωνιών και της κουλτούρας τους»^[13] και εκεί «ο δημιουργός παίρνει τη θέση ποικίλων συνειδήσεων, τα πρόσωπα των ποιημάτων περνούν δοκιμασίες που διαδραματίζονται και περαιώνονται μέσω της γλώσσας».^[14]
Οι συνθέσεις της συλλογής Μέσα σε Ήλιους και Φεγγάρια (Μπουρναζάκης, 2020) δεν περιορίζονται μόνο στην Κρήτη, αλλά στη φύση του νησιώτικου τοπίου γενικότερα. Η παρουσία της ωστόσο δεν παραγνωρίζεται: η Κρήτη και το πορτραίτο της,^[15] το τοπίο της, ο πολιτισμός της, έχει και εκείνη παίξει ρόλο (χαρακτηριστικές ενδείξεις σε όλη τη συλλογή, είναι και τα ποιήματα «Πορφυρωμένος Ίκαρος» [Μπουρναζάκης, 2020, σσ. 47-58] με αναφορά στην Κνωσό, περιοχές όπως Μεραμπέλο, ο νομός Λασιθίου ή τέλος ο Μπάλος) και ο ίδιος αναζητά «το θαύμα της φύσης των Χανίων» (Μπουρναζάκης, 2020).^[16] Ευρύτερα πάντως, η έμφαση δίνεται στην λεπτομερή και πλατιά περιγραφή ενός φυσικού και κοσμικού περιβάλλοντος που αποκαλύπτει η ελληνική νησιώτικη τοπογραφία πέρα από αυτήν.
Ο πλούτος του φυσικού κόσμου και κατ’ επέκταση των εποχών δίνει το έναυσμα για τη σύγκριση με τα σονέτα. Παράλληλα όμως και ως προς τη δομή, στην ενότητα (Μπουρναζάκης, 2020, σσ. 31-45) που αποτελείται από έντεκα ποιήματα γραμμένα σε ελεύθερο στίχο, κυριαρχεί η αίσθηση ενός συνεχόμενου ταξιδιού ή αλλιώς συνεχόμενων αλλαγών στον χώρο και τον χρόνο (με τη χαρακτηριστική αναφορά στα συμπαντικά στοιχεία του ήλιου και του φεγγαριού) και στις τέσσερις εποχές του χρόνου. Καθώς δεν φαίνεται να παρουσιάζουν μια νοηματική συνέχεια όπως άλλα της συλλογής (π.χ. «Με την ανάσα των άστρων 1», «Με την ανάσα των άστρων 2» κλπ. Μπουρναζάκης, 2020, σσ.15-17, «Καλειδοσκόπιο 1», «Καλειδοσκόπιο 2» Μπουρναζάκης, 2020, σσ. 25-28, «Εννιά θαλασσινές μεταμορφώσεις», Μπουρναζάκης, 2020, σσ. 59-72 κ.ά.) ταιριάζουν περισσότερο με τα σονέτα τα οποία μπορούν να σταθούν και αυτόνομα (Lockey, 2017· Everett,1996).
Το γέννημα των σονέτων που συνοδεύουν το ξένο μουσικό έργο, αποτελεί μια θαυμαστή πρωτοποριακή δημιουργία. Με αυτά αποκαλύπτεται η μουσική ιδιοφυία του Ιταλού μουσικού, γεννημένου στη Βενετία, μεγαλουργώντας κατά το μεγαλύτερο μέρος του βίου κάτω από συνθήκες οικονομικής ανέχειας, αλλά και διαμένοντας σε μια πόλη σε μεγάλη πολιτισμική ακμή (Heller, 1997· Fish, 2015· Talbot, 1978). Το έργο του ξένου δημιουργού, εντάσσεται σε μια έκρηξη καλλιτεχνικών αριστουργημάτων, όπως ζωγραφικών ή θεατρικών αλλά και αρχιτεκτονικών του 18ου αιώνα και αντιμετωπίζεται ως πρωτοπόρο, δηλαδή σημαντικό, όχι μόνο ως προς τη συμβολή του στην παράδοση αλλά και ως ένα έργο το οποίο έπαιξε ρόλο στην ενίσχυση μοντέρνων πρακτικών για το Ευρωπαϊκό πλαίσιο (Talbot, 1978).
Ο «κοκκινομάλης ιερέας» (Kolneder, 1970, σ. 7· Heller, 1997, σ. 40) όπως αποκαλούνταν λόγω του χρώματος των μαλλιών του, χειροτονήθηκε εφημέριος, αλλά υπήρξε πολυπράγμων καθώς ασχολήθηκε με τη σύνθεση και τη διδαχή προσφέροντας τις υπηρεσίες του κυρίως ως δάσκαλος στο βιολί στο ορφανοτροφείο κοριτσιών «Ospedale della Pietà» (Kolneder, 1970· Mamy, 2011· Saavedra, 2010· Selfridge-Field (Ed.), 1995).
Ο δημιουργός των κοντσέρτων με τίτλο Οι Τέσσερις Εποχές (Οp. 8, 1725) αποτελεί μια ιδιαίτερα αξιοσημείωτη περίπτωση μουσικού για τη μπαρόκ μουσική με εμβέλεια διαχρονική (Selfridge-Field (Ed.), 1995· Lockey, 2017· Pryer, 2004· Lockey, 2013· Everett, 1996). Ο Vivaldi παρέδωσε ένα πλούσιο σε ποικιλία έργο, με μουσικές συνθέσεις όπως όπερες, σονάτες, κοντσέρτα καθώς και θρησκευτική μουσική που ακόμη και στις μέρες μας, γίνεται προσπάθεια συντήρησης και διάδοσής τους (Fondazione Giorgio Cini Onlus, Italian Antonio Vivaldi Institute χ.η.·Saavedra, 2010).
Τα σονέτα του Vivaldi, ανήκουν στην εποχή του Μπαρόκ, όπου η σύνθεση των κοντσέρτων ήταν πολύ δημοφιλής, ωστόσο αυτά των Τεσσάρων εποχών αποτελούν μία από τις λαμπρότερες ενδείξεις (History of Baroque Music in Brief, 1985). Κάθε σονέτο αποτελείται από τρία μέρη με εναλλασσόμενους ρυθμούς από γρήγορο σε αργό και πάλι γρήγορο (Οι 4 εποχές του Βιβλάλντι, 2020· Lockey, 2017· Australian Chamber Orchestra (ΑCΟ) The poems that inspired Vivaldi's Four Seasons , 2024) και αυτά μαζί με τη μουσική σύνθεση ως σύνολο εντάσσονται στο είδος της προγραμματικής μουσικής, δηλαδή μουσική που σημείο εκκίνησης είναι το αφηγηματικό στοιχείο (Australian Chamber Orchestra (ΑCΟ) The poems that inspired Vivaldi's Four Seasons, 2024, παρ. 6· Selfridge- Field (Eπιμ.), 1995).
Να πούμε τέλος, ότι υπάρχει συζήτηση στη βιβλιογραφία σχετικά με τον συγγραφέα αυτών των σονέτων (Lockey, 2017· Selfridge-Field (Eπιμ.), 1995· Everett, 1996) αλλά και με τη χρονολογία δημοσίευσής τους, που τοποθετείται γύρω στο 1725 ενώ η δημιουργία τους χρονολογείται γύρω στο 1720 (Lockey, 2017· Selfridge- Field (Eπιμ.), 1995). Σε κάθε περίπτωση, εφόσον συνδέονται με τη μουσική σύνθεση του Ιταλού μουσικού, δεν μπορούμε παρά να αναφερόμαστε σε αυτά συσχετίζοντάς τα με εκείνον (Lockey, 2017· Selfridge- Field (Eπιμ.), 1995) και τις Τέσσερις Εποχές (Op. 8, 1725), τασσόμενοι υπέρ της άποψης του Lockey (2017) ότι αφενός το σονέτο σαν είδος ποίησης γεννιέται από την ανθρώπινη φωνή και συνδέεται έμμεσα με τη μουσικότητα (Regan,2019) και αφετέρου ότι όποιος και να έγραψε τα σονέτα δεν παύουν να συνδέονται στενά με τον Vivaldi, ο οποίος φρόντισε να προσεγγίσει τις «διαφορετικές εποχιακές εικόνες με μία συνέπεια μεθόδου, όπου ξεχωριστές ιδέες αποδεικνύεται ότι αλληλοσυμπληρώνονται» (Lockey, 2017· Everett, 1996, σ. 67).

2.Ο λυρισμός, η μουσικότητα και το Αρκαδικό στοιχείο ως εφαλτήρια σύγκρισης.

Τα ποιήματα των Τεσσάρων εποχών (Κυριακού [μτφρ], 2020), έρχονται να «συνοδοιπορήσουν» με ένα μέρος των ποιημάτων του Έλληνα δημιουργού και να ταιριάξουν τα στοιχεία που έχουν επισημανθεί από την κριτική για το έργο του, την έμφαση δηλαδή στην εικονοποιητική δύναμη της ποίησης του, τον έντονο λυρισμό του (Καψετάκης, 2022· Παππάς, 2022· Μιχελογιαννάκη-Καραβελάκη, 2021· Καρτσάκης, 2021· Χλωπτσιούδης, 2021) τη «λυρική, εικονιστική και μουσική αφήγηση» όπως επισημαίνει ο Καψετάκης (Καψετάκης, 2022 σ. 7) και τη μουσικότητά της (Καψετάκης, 2022· Καρτσάκης, 2021). Αυτά τα στοιχεία δίνουν το πρώτο έναυσμα για σύγκριση.
Ειδικότερα η δημιουργία του Vivaldi, συνδυάζει τη δυνατή ηχητική εμπειρία με μια ζωντανή εικονοποιία (Lockey, 2017). Τα κοντσέρτα, με την παρουσία μουσικών οργάνων που αποδίδουν ηχητικά τα φυσικά στοιχεία, όπως το νερό, τη σφοδρή καταιγίδα κ.α. (Οι 4 εποχές του Βιβάλντι, 2020· Selfridge-Field (Eπιμ.), 1995), μεταδίδουν όχι μόνο μια απλή περιγραφή των εποχών του χρόνου αλλά τις «φυσικές και μεταφυσικές εμπειρίες που εμφανίζονται όσο γυρίζει η Γη και ο καιρός στροβιλίζεται γύρω της» (Australian Chamber Orchestra (ΑCΟ) The poems that inspired Vivaldi's Four Seasons, 2024, παρ. 3) Το δίδυμο μουσική-ποίηση εξυπηρετεί τον μουσικό, έτσι ώστε να αποδώσει καλύτερα το στόχο για τον οποίον έχει γραφτεί η μουσική του (Australian Chamber Orchestra (ΑCΟ) The poems that inspired Vivaldi's Four Seasons, 2024) Ο Vivaldi, με τα σονέτα, έφερε μια ρηξικέλευθη αλλαγή στις μέχρι τότε συμβάσεις των μουσικών εκτελέσεων (Lockey, 2017) με την έννοια ότι η σύλληψή του υποβάλλει με μουσικό τρόπο πράγματα τα οποία ανήκουν έξω από τον μουσικό χώρο, λ.χ. οι φυσικοί ήχοι, έδινε το έναυσμα στην κινητοποίηση της φαντασίας (Lockey, 2017). Με εφαλτήριο την αγάπη του για τη φύση η οποία τον κινεί προκειμένου να δημιουργήσει (Saavedra, 2010) και συμφωνώντας με το στόχο των σονέτων, που δίνουν έμφαση στις καιρικές συνθήκες και την επίπτωση τους στον άνθρωπο (Lockey, 2017) αποτελεί μια διαχρονική παρακαταθήκη.
Ένα δεύτερο κοινό στοιχείο, είναι και το Αρκαδικό στοιχείο στον Μπουρναζάκη (Καρτσάκης, 2021· Χλωπτσιούδης, 2021) που παρατηρείται σε κάποιο βαθμό και στα σονέτα (Lockey, 2017) εντασσόμενα στην ιταλική πολιτιστική κίνηση της εποχής, λόγω και της ώθησης που δόθηκε την Accademia degli Arcadi της Ρώμης (Accademia dell’Arcadia. Presentazione, 2022 · Dixon, 2016· Lockey, 2117).^[17] Η παρουσία της Ακαδημίας την εποχή εκείνη, εκπροσωπούσε σημαντικές ανανεωτικές τάσεις σε αντιδιαστολή με το Μπαρόκ και με έμφαση στην υψηλή αισθητική (Smith, 2019). Γενικότερα το Αρκαδικό τοπίο υπήρξε ήδη από την αρχαιότητα, ένα φυσικό τοπίο που ρίζες έχει σε συγγραφείς όπως ο Θεόκριτος και ο Βιργίλιος (Ruff, 2015) και η Αρκαδία εκπροσωπούσε έναν ιδεατό τόπο να ζει κανείς με ανθρώπους απλούς, όπως βοσκούς εναρμονισμένους με τη γαλήνη και την ομορφιά του, γεμάτο ποιμενικές μελωδίες ή την παρουσία του Πάνα, του μυθικού θεού (Ruff, 2015).
Κατά τον Lockey (2017) τα σονέτα που εκφράζουν το Αρκαδικό καλλιτεχνικό γούστο σε κάποιο βαθμό, ενταγμένα μέσα στο κοντσέρτο, εκφράζουν ταυτόχρονα και μια πρωτοποριακή ιταλική αισθητική (Lockey, 2017) ενώ παράλληλα έχουμε να κάνουμε με μια καινοτομία των χαρακτήρων, οι οποίοι δεν προσδιορίζονται παρά από τον τρόπο που ενεργούν απέναντι στη φύση και όχι από την όποια μυθολογική ή οικογενειακή τους καταγωγή (Lockey, 2017). Η ενσωμάτωση όλων των παραπάνω εξυπηρετεί τον Έλληνα δημιουργό, προκειμένου να κατασκευάσει κάτι σαν ποιητική ουτοπία ή ένα χώρο στον οποίο η φύση έχει τη δύναμη να εκφράσει το πεδίο όπου τα ανθρώπινα βιώματα έρχονται σε βαθιά επαφή με το κοσμικό σύμπαν (Μιχελογιαννάκη-Καραβελάκη, 2021).

3. Συγκριτική ανάλυση περιεχομένου των σονέτων των «Τεσσάρων εποχών» και των ποιημάτων της ενότητας «Μέσα σε Ήλιους και Φεγγάρια» (Μπουρναζάκης, 2020, σσ.31-45): εισαγωγικές παρατηρήσεις

Αν και εντοπίζουμε αρκετές αναλογίες, τα σονέτα ωστόσο παρουσιάζουν μια βασική διαφορά: η έκφρασή τους δεν είναι τόσο εξεζητημένη, σε αντίθεση με του Μπουρναζάκη που, καθώς αναφέρει ο ίδιος, μέλημά του είναι «η διαχρονική πορεία της ελληνικής γλώσσας».^[18] Έτσι βρίσκονται σε αντιδιαστολή με τις περίτεχνες και πυκνές εκφραστικές απόπειρες του Έλληνα συγγραφέα, τη γλώσσα που τολμά ιδιαίτερους συνδυασμούς λέξεων λογίων αλλά και της κοινής λαλιάς με απώτερο σκοπό τη σύνδεση με όλο το φάσμα της ελληνικής γλώσσας (Καρτσάκης, 2021· Παππάς, 2022· Χλωπτσιούδης, 2021).^[19]
H συλλογή Μέσα σε Ήλιους και Φεγγάρια (Μπουρναζάκης, 2020), θέλει να αποκαλύψει το πώς η φύση αντανακλάται στον φυσικό κόσμο του ποιητή, με στόχο την ανακάλυψη της ομορφιάς που τοποθετείται στο μεταξύ της μυστικιστικής πλευράς της φύσης και την αιώνια δύναμη της γλώσσας αλλά και του μυστηρίου του όντος με συμμάχους το μυθικό και ιστορικό στοιχείο (Καρτσάκης, 2021· Παππάς, 2022) Έτσι ως γνήσιος Κρητικός, λαμπρύνει με τις περιγραφές του το πλούσιο νησιώτικο τοπίο, και ευρύτερα την αποκάλυψη μιας «θείας» Φύσης, απόρροια του ενδιαφέροντός του για τη γλωσσική έκφραση (Παππάς, 2022· Μιχελογιαννάκη-Καραβελάκη, 2021· Χλωπτσιούδης, 2021· Καρτσάκης, 2021). Οι ποιητικές δημιουργίες που συνοδεύουν τις Τέσσερις Εποχές (Κυριακού, [μτφρ], 2020), η γλώσσα τους, μέσα στη δεξιοτεχνική μουσική σκιαγράφηση των εποχών έχουν έναν πιο συνθηματικό χαρακτήρα (Australian Chamber Orchestra (ΑCΟ) The poems that inspired Vivaldi's Four Seasons, 2024).

3.α. Η προτεραιότητα στη φύση και η παντοδυναμία της: αναλογίες και αποκλίσεις

Ο Vivaldi, πέρα από την περιχαράκωση σε μια εικόνα Αρκαδική, αυτό που ήθελε να δείξει ήταν επιπλέον, η τεράστια δύναμη του φυσικού χώρου, που δεν έχει λογικές εξηγήσεις (Lockey, 2017). Πιο ειδικά, τα φυσικά στοιχεία έρχονται σε αντίθεση με τις βασικές ανθρώπινες ανάγκες (Lockey, 2107). Στα σονέτα, υπάρχει πλήθος αναφορών στη φύση, το φυτικό κόσμο και ζωικό (βλ. και Saavedra, 2010) η οποία δίνεται με μια ευφάνταστη ποικιλία.
Για παράδειγμα η αναφορά στα λιβάδια στο σονέτο «Άνοιξη» (Κυριακού [μτφρ.], 2020) και μελωδίες των πουλιών που ακόμη και μετά την έντονη καταιγίδα δεν σταματούν να ηχούν (βλ. και Saavedra, 2010):

_(Allegro)

Ήρθε ξανά η Άνοιξη!
Τα πουλιά γιορτάζουν τον ερχομό της με χαρούμενα
Τραγούδια […]
Καταιγίδες, προάγγελοι της Άνοιξης, βρυχώνται,
[…]
Σε ανθόσπαρτο λιβάδι, με τα φυλλώδη κλαδιά να θροΐζουν
απαλά πάνω του, κοιμάται ο βοσκός, με το πιστό του σκύλο πλάι.
(«Άνοιξη», Κυριακού [μτφρ.], 2020)

Στο «Καλοκαίρι» (Κυριακού, [μτφρ.], 2020) καρδερίνες και τρυγόνια μαγεύουν με τις μελωδίες τους, ενώ αντίθετα η παρουσία ζωυφίων και οι έντονες βροχοπτώσεις, διαλύουν τις σοδειές (βλ. και Saavedra, 2010).

Τη σιωπή σπάει η φωνή ενός κούκου
και ύστερα έρχονται τρυγόνια και καρδερίνες με ένα γλυκό
τραγούδι.
             («Καλοκαίρι», Κυριακού [μτφρ.], 2020)

Η βροχή και ο άνεμος παίζουν καθοριστικό ρόλο καθώς παρεμβαίνουν και αλλάζουν την εικόνα του τοπίου, με τη σφοδρή τους παρουσία (βλ. και Saavedra, 2010).:

Απαλές δροσιές ανέμου αναδύονται, αλλά ο απειλητικός
βοριάς τις απομακρύνει βίαια.
                         («Καλοκαίρι», Κυριακού [μτφρ.], 2020)

Ή ακόμη:

Το χιόνι πέφτει και ο αέρας
ουρλιάζει με μανία, καθώς επιτίθεται στους οδοιπόρους
που τρέχουν για να ζεσταθούν,
ενώ τα δόντια τους χτυπούν από το κρύο.

(Largo)
Ξεκουράζονται τώρα ευτυχισμένοι δίπλα στο τζάκι,
ενώ η βροχή πέφτει βαριά πάνω σε όσους βρίσκονται έξω.
                         («Χειμώνας», Κυριακού [μτφρ.], 2020)

Στα ποιήματα του Μπουρναζάκη, υπάρχει μια αναλογία με την ενορχήστρωση των Τεσσάρων εποχών, όπου εικόνες-ζωγραφιές αναδύουν έντονα συναισθήματα (Everett, 1996). Στα ποιήματα της ενότητας «Μέσα σε Ήλιους και Φεγγάρια» (Μπουρναζάκης, 2020, σσ. 31-45), παρατηρούμε μια λεπτομερή περιγραφή της παντοδυναμίας του φυσικού και ζωικού βασιλείου με σποραδικότερες αναφορές σε καιρικές αλλαγές. Έτσι τα «τζιτζίκια», τα «πετροχελίδονα», το «τριαντάφυλλο», οι «πυγολαμπίδες», τα «άλογα», οι «ανεμώνες», οι «καταρράχτες», η «πορτοκαλιά» (σσ. 31-45) ή ο αέρας και τα πουλιά, γίνονται εκφραστές ψυχικών καταστάσεων, εγγράφονται στον ανθρώπινο ψυχισμό. Βλέπουμε στίχους όπως:

ο διψασμένος άνεμος σκιρτά
κι έρχεται πάλι και μιλάει
μες στη σιωπή, τη νοσταλγία […]
                         (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 7, σ. 40)

ή και:

φυσάει στο βλέμμα μια αγκαλιά φωνών από πουλιά που δεν τα βλέπεις
                         (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 8, σ. 41).

Η εποχή του Φθινοπώρου, με τα «κίτρινα φύλλα του», (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 7, σ. 40), έρχεται με την παρουσία του αέρα να φέρει μια ψυχική γαλήνη:

σ’ όλους τους όρμους της ψυχής,
στα περιβόλια με τα δέντρα της αγάπης!
                         (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 7, σ. 40)

Ευρύτερα οι εποχές, όπως το καλοκαίρι, που χαρακτηρίζεται από τους ήχους των εντόμων σε αντίθεση με την ησυχία του φυσικού τοπίου:

Κατάμεστος ανένδοτα τζιτζίκια
και γύρω χρυσογάλανη ερημιά·
τρελά πετροχελίδονα
θερίζουν ασταμάτητα
τις ξένοιαστες φωνές της γης […]
                         (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 2, σ. 34)

Η βροχή από την άλλη, περιγράφεται με επίσημο ύφος και όχι απειλητική όπως στα σονέτα. Είναι το στοιχείο που κατακτά τα πάντα μέσα στην παντοδυναμία του:

Από το μένος της ουράνιας καρδιάς κι η θαρρετή νεροποντή θα κοκκινίσει
                        (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ.8, σ. 41)

Στους τελευταίους στίχους όταν η βροχή τελειώνει, η εικόνα γεμίζει με το φεγγάρι που πάλι θα εμφανιστεί να φωτίσει τα δέντρα:

κι η αρχαία νύχτα της βροχής επινοεί μπροστά μας μια μαγγανεία ομορφιάς:
του φεγγαριού το δίκαιο ειδύλλιο με τις κροκάτες λεμονιές
                         (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 8, σ. 41).

Το γνήσιο νησιώτικο στοιχείο ξεχωρίζει και εδώ, με τη θάλασσα, η οποία σηματοδοτεί την καλοκαιρινή εποχή, ενώ η περιπλάνηση του ποιητή στον θαλάσσιο χώρο, του ανοίγει προοπτικές μιας βαθύτερης αυτογνωσίας:

Ολόιδια με πυρκαγιά η θάλασσα
[…] το πρώτο καλοκαίρι περιμένει […]
φτάνει για κάθε πίκρα ένα πέλαγο
και ξελογιάζει τη φωνή του στον πουνέντε
(Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 1, σ.33)

Παρακολουθούμε επιπλέον, τη μεταμόρφωση των κατεξοχήν καλοκαιρινών συμβόλων όπως: δελφίνια, ήλιος, το μεσημέρι, το χρυσό χρώμα (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 1, σ. 33), θέλοντας ο ποιητής να δείξει την ανεμελιά και το αίσθημα γαλήνης και χαλάρωσης που προσφέρει η εποχή:

και τα δελφίνια ανηφορίζουν σ’ ατέρμονους παιάνες ήλιων
της θύμησης […] ήλιων αχόρταγων για ήλιους […]
με την καρδιά τους να ανατέλλει στο πιο μεγάλο μεσημέρι
παράτολμη κι ολόχρυση, γυμνή μες στην καρδιά μου
                        (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 1, σ. 33)

Αν και τα στοιχεία της φύσης βρίσκονται σε μια δυναμική αλληλεπίδραση με τον άνθρωπο και στα δύο έργα, οι μεταμορφώσεις του τοπίου στα ποιήματα του Έλληνα ποιητή, είναι επιπλέον παράγωγα των ποιητικών ανησυχιών του δημιουργού προκειμένου να κατασκευάσει ένα όσο το δυνατόν πιο άρτιο καλλιτεχνικό αποτέλεσμα. Έτσι, εκδηλώνονται ως πράξεις του ίδιου του ποιητή, ο οποίος σχεδιάζει και εξερευνά τις φυσικές διεργασίες και υπονοώντας τις διαστάσεις που αυτές παίρνουν μέσα του ή μέσα στην ανθρώπινη φύση εν γένει, προσωποποιώντας κατά κάποιον τρόπο τον φυσικό κόσμο:

ο εξαντλημένος χείμαρρος ξυπνάει με βεντάλιες αυτοκράτορα,
φυσάει στο βλέμμα μια αγκαλιά φωνών από πουλιά που δεν τα βλέπεις
                         (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 8, σ. 41)

Καθρέφτες φλόγας κι ονείρων
στα μάτια ξεκούραστων σπιτιών
στο δρόμο που ανεβαίνει σαστισμένος
μες τα αναμμένα πεύκα, τις συκιές, τους αθανάτους
                         (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 10, σ. 43)

Η μέριμνά του για την ποιητική γραφή τον ωθεί σε μια προσπάθεια πειραματιζόμενος να βάλει την ίδια τη φύση να παίξει τον ρόλο του δημιουργού, αντικαθιστώντας τον. Ο φυσικός κόσμος και η κοντινή παρατήρησή του, αποτελεί έναν ανοικτό δημιουργικό «καμβά»: (βλ. και Παππάς, 2022· Καψετάκης,2022 )

λαξεύουν σκλώπες το σκοτάδι
ανάστατες πυγολαμπίδες
τραβάν τα πέπλα και σκορπάνε
τις δίχως μοίρα ζωγραφιές
που αφήνει γύρω το φεγγάρι
                         (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 5, σελ. 37)

Από τα παραπάνω, συμπεραίνουμε ότι η πλούσια φυσική τοπογραφία του Έλληνα ποιητή, αντλεί από την κλασική περιγραφή των εποχών του χρόνου και των καιρικών συνθηκών προκειμένου να ενισχύσει την εικονοποιία του γύρω από τη φύση μέσο σύνθεσης μιας ποίησης υμνητικής και εκθειαστικής. Στα σονέτα, η λεπτομερής αποτύπωση των φυσικών στοιχείων, έχει μια ρεαλιστικότερη στόχευση, τη φύση έτσι όπως είναι και φαίνεται στις πραγματικές της δηλαδή διαστάσεις.

                        3.β. Αναλογίες στους χαρακτήρες στα σονέτα του μουσικού έργου των «Τεσσάρων εποχών» και στα ποιήματα της ενότητας «Μέσα σε Ήλιους και Φεγγάρια»

Και στα τέσσερα σονέτα, ο λαός, ο κόσμος της υπαίθρου είναι αυτός που κυριαρχεί μαζί με τις απλές του συνήθειες, υφιστάμενος τις αλλαγές του καιρού και των εποχών (βλ. και Lockey, 2017). Όλα τα πρόσωπα που περιγράφονται είναι οι απλοί, καθημερινοί άνθρωποι με τις δραστηριότητές τους (βλ. και Saavedra, 2010). Οι ανθρώπινοι αυτοί τύποι διανθίζουν και τις Tέσσερις Eποχές. Συγκεκριμένα, στο σονέτο «Άνοιξη» (Κυριακού, [μτφρ.], 2020), ο ταπεινός βοσκός βρίσκεται σε γαλήνια ανάπαυση με τον σκύλο του μέσα στο καταπράσινο λιβάδι, ενώ στο τρίτο μέρος βρίσκεται ενωμένος με τις Νύμφες, (βλ. και Saavedra, 2010). Την εποχή του καλοκαιριού αντίστοιχα, στο αντίστοιχο σονέτο («Καλοκαίρι», Κυριακού [μτφρ.], 2020) οι άνδρες υφίστανται την υπερβολική ζέστη, ενώ ο ποιμένας περιμένει με δέος και φόβο τη σφοδρή επέλαση του καιρού (Saavedra, 2010):

Μέσα στην ασίγαστη κάψα του καλοκαιρινού ήλιου
οι άντρες και τα κοπάδια τους έχουν αποκάμει.
[…]
Ο ποιμένας τρέμει στην ανοιχτωσιά, φοβούμενος
το τι μπορεί να προκαλέσει μία βίαιη καταιγίδα.
                         («Καλοκαίρι», Κυριακού [μτφρ.], 2020)

Στο σονέτο «Φθινόπωρο» (Κυριακού, [μτφρ.], 2020) οι αγρότες γιορτάζουν την καρποφορία και έτσι η μετάβαση από το καλοκαίρι ξεκινά με μια νότα αισιοδοξίας (Saavedra, 2010):

Με χορούς και τραγούδια γιορτάζουν οι αγρότες το τέλος του θερισμού.
Το νέκταρ του Βάκχου ρέει άφθονο
και πολλοί βρίσκουν ανακούφιση σε έναν ύπνο βαθύ.
                         («Φθινόπωρο», Κυριακού [μτφρ.], 2020)

Οι κυνηγοί βρίσκονται σε εγρήγορση ξεκινώντας τις δύσκολες αναμετρήσεις με τα θηράματα τους (Saavedra, 2010)

Οι κυνηγοί ξεκινούν την αυγή, πανέτοιμοι,
με κέρατα, όπλα και σκυλιά.
(«Φθινόπωρο», Κυριακού [μτφρ.], 2020)

Τέλος το σονέτο του «Χειμώνα» (Κυριακού [μτφρ.], 2020) παρουσιάζει τους οδοιπόρους οι οποίοι προσπαθούν να προστατευτούν από τις δύσκολες καιρικές συνθήκες (βλ. και Saavedra, 2010):

_(Allegro)

Βαδίζουμε αργά και προσεχτικά στο παγωμένο μονοπάτι,
από φόβο μη γλιστρήσουμε.
Μία βιαστική κίνηση και πέφτουμε κάτω.
Σηκωθείτε!
Με ελαφρά βήματα προχωρήστε πριν ο πάγος σπάσει.
Νιώθουμε τους παγωμένους βοριάδες να εισβάλλουν βίαια
στο σπίτι, αν και έχουμε κλειδώσει και αμπαρώσει κάθε πόρτα.
Έτσι είναι ο Χειμώνας, αλλά και πόσες οι χαρές που μας προσφέρει…
                         («Χειμώνας» Κυριακού [μτφρ.], 2020)

Ανάμεσα στους στίχους των ποιημάτων του Μπουρναζάκη, παρελαύνουν παρόμοιοι ανθρώπινοι τύποι που τώρα όμως δεν υφίστανται μόνο τις επιπτώσεις του φυσικού χώρου αλλά διαμορφώνονται έντονα και από το πολιτιστικό στοιχείο. Έτσι τα πρόσωπα που εύκολα συνδέονται με τους κατοίκους ενός νησιού, της επαρχίας ευρύτερα, απλοί άνθρωποι της βιοπάλης, εμφανίζονται ως αποδέκτες της χριστιανικής χάρης, μέρος της ελληνικής παράδοσης, ευλογούνται και εξαγιάζονται από τις ευεργετικές ιδιότητες της μικρής εκκλησίας, χτισμένης μέσα στη φύση (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 4, σ. 36). Η εικόνα στο τέταρτο ποίημα της ενότητας (Μπουρναζάκης, 2020, σ. 36), πλαισιώνεται από ένα ξωκλήσι πάνω σε απόκρημνο μέρος μέσα σε ένα ανθισμένο, σχεδόν εξαγιασμένο τοπίο, όπου και εντάσσονται οι άνθρωποι της βιοπάλης:

Ερημοκλήσι απόγκρεμο […]
στην ευφροσύνη μυριάδων ανεμώνων […]
Όσοι ποθήσαν το φωσφορισμό μιας χάρης,
τ’ ορμήνεμα μιας προσμονής,
βοσκοί το περισσότερο ή ναυτικοί,
ή κι οδοιπόροι σε βαριά μπουμπουνητά,
σε ήλιους Ιουλίου ή Αυγούστου,
δεχτήκαν στην ατέρμονη σιγή σου
κάποιο προμήνυμα μικρό, πονετικό […]
                         (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 4, σ. 36).

Εδώ αποκαλύπτεται η θαυματουργή ιδιότητα του ερημοκκλησιού για τους ανθρώπους αυτούς, μέσα σε μια καλοκαιρινή ατμόσφαιρα.
Επιπλέον, στο αμέσως επόμενο ποίημα, (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 5, σσ. 37-38), διακρίνουμε πρόσωπα που εκπροσωπούν τη μουσική, το τραγούδι και το χορό με έμμεσες αναφορές στην παράδοση. Στο μεταβατικό στάδιο από τη μέρα στη νύχτα, ο ποιητής απομονώνει μια σχεδόν οραματική στιγμή. Από το νυχτερινό τοπίο:

Ώρες αντιφεγγίζει εκατόφυλλο
το χτυποκάρδι της μεγάλης νύχτας
                         (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 5, σ. 37)

μέχρι την επόμενη μέρα («στην ανταρσία της χαράς,/στο πρώτο ανέβασμα της μέρας», (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 5, σ. 38) περιγράφεται μια κοινωνία σε κατάσταση ευφορίας, με καθολική συμμετοχή σε κάποια γιορτή της χριστιανοσύνης (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 5, σσ. 37-38), με μορφές μουσικών και καλλιτεχνών να συμμετέχουν και να ξεχωρίζουν ανάμεσα σε όλο το πλήθος:

πανηγυριώτες
πεζοί πολλοί, καβαλαραίοι,
σιμά γυναίκες και παιδιά […]
λυράρηδες αποσταμένοι
και μουσκεμένοι χορευτές […]
πίσω απ’ τους φιλιωμένους λόφους
γαβγίσματα που κοκκινίζουν
κρατάν ασύνορο τον κόσμο […]
                         (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 5, σ. 37)

Να σημειωθεί ότι η έννοια του τραγουδιού και της μουσικής, της μελωδίας, είναι διάχυτη και στα σονέτα με λίγες αναφορές στις αρχαιοελληνικές μυθικές μορφές των Νυμφών και του Βάκχου, συνηθισμένο για την τέχνη του 18ου αιώνα (Lockey, 2017). Το μυθικό στοιχείο στον Μπουρναζάκη υπάρχει, όπως και στα σονέτα, σε μετρημένες αναφορές (π.χ. «της χθεσινής ζωής τα μακρινά μυστήρια […] φοράει φτερά τις ευωδιές ασημωτής Νεράιδας», Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 9, σ. 42), καθώς για μια ακόμη φορά η αγάπη του ποιητή για τη μουσική και την ιδιότητά της να προσφέρει γαλήνη και ισορροπία στην ανθρώπινη ύπαρξη, δίνεται με την εικόνα των χαρακτήρων που την αντιπροσωπεύουν και αντικαθιστά την όποια εξωπραγματική συνθήκη.

Στο ποίημα αρ. 10 της ενότητας, βλέπουμε ότι η πραγματικότητα, είναι περισσότερο εκείνη που προβάλλεται και στην οποία οι άνθρωποι λειτουργούν:

οι μουσικοί της φαντασίας κατευθύνουν φιλιωμένοι
ελικωτούς ανέμους στην απέραντη αμμουδιά —
ώρες πολέμου και ειρήνης, ώρες της άχνης, της φουρτούνας
                         (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 10, σ. 43).

Συμπερασματικά, στα σονέτα, οι χαρακτήρες αλληλεπιδρούν με τη φύση στο βαθμό που η αλληλεπίδραση αυτή, όσο αλλάζουν οι εποχές και η δυναμική των φυσικών στοιχείων, τους βοηθά να συνειδητοποιήσουν τον αντίκτυπο που αυτό έχει για την ίδια τους την επιβίωση. Οι χαρακτήρες στον Μπουρναζάκη, εκτιμούν τη φυσική ζωή ως άρρηκτα δεμένη με την πολιτιστική ζωή, ως στοιχείο έμπνευσης επάνω στο οποίο οικοδομείται η κουλτούρα τους.

                        3.γ. Ο φυσικός κόσμος συναντά τον ανθρώπινο: η φύση ως κινητήριος δύναμη συναισθημάτων

Και στα δύο έργα, στόχο δεν αποτελεί απλώς η περιγραφική αποτύπωση του φυσικού κόσμου ή των ανθρώπων που ζουν σε αυτόν, αλλά και η επίδραση στα ανθρώπινα συναισθήματα. Έτσι οι περιγραφές έχουν σκοπό να αποδώσουν τόσο το συναίσθημα της αγαλλίασης-ευτυχίας όσο και το αντίθετο, μια απαισιόδοξη ή έστω ελαφρά μελαγχολική διάθεση. Κύριο χαρακτηριστικό των σονέτων είναι η αποτύπωση της συναισθηματικής επίδρασης που έχουν οι εποχές στον άνθρωπο ξεπερνώντας την απλή περιγραφή των εναλλαγών του φυσικού περιβάλλοντος (Lockey, 2017).
Τα σονέτα, όπως έχει ειπωθεί, χτίζονται επάνω σε απρόσμενες αντιθέσεις: από τις δύσκολες καιρικές συνθήκες που καλλιεργούν το άγχος και την αγωνία στην ψυχή των ανθρώπων, στο ξάστερο και φωτεινό πεδίο της αγαλλίασης που τελικά παρουσιάζουν μέσα τους οι εποχές (Lockey, 2017). Ειδικότερα, οι αντιθέσεις στις εποχές των σονέτων, όπως στο «Καλοκαίρι», (Κυριακού [μτφρ.], 2020) όπου έντονες δυσάρεστες καταιγίδες, δημιουργούν αναταράξεις στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου, ανατρέπουν έτσι τις μέχρι τότε συνδέσεις μιας τέτοιας εποχής με κάτι το αισιόδοξο (Lockey, 2017). Ωστόσο, αυτή η αντίθεση στις εποχές, έχει εξισορροπητικό χαρακτήρα, με αρκετά ισχυρή δόση ρεαλισμού (Lockey, 2017).

                        3.γ.1. Αισιοδοξία-ευφορία: ο άνθρωπος σε συμφωνία με τη φύση

Και στα δύο έργα, κυριαρχεί μια εορταστική ατμόσφαιρα, η οποία αποκαλύπτει μια θετική στάση ζωής. Ξεκινώντας από τον Vivaldi, πέραν του χειμώνα, όλοι συμμετέχουν στον εορτασμό της έλευσης των εποχών (άνθρωποι αλλά και ζώα), ενώ η αίσθηση της γιορτής είναι εμφανής σε όλες τις εποχές (ακόμη και στο σονέτο «Χειμώνας», ο στίχος «πόσες οι χαρές που μας προσφέρει» εκφράζει μια αισιόδοξη διάθεση, (Κυριακού [μτφρ.], 2020) Ο παγανιστικός χαρακτήρας της γιορτής και η ένταξη μυθικών μορφών, δίνουν ένα περισσότερο εκστατικό τόνο στις τρεις από τις τέσσερις εποχές. Παρακολουθούμε τώρα τους στίχους των σονέτων υπό αυτήν την οπτική:

_(Allegro)

Ήρθε ξανά η Άνοιξη!
Τα πουλιά γιορτάζουν τον ερχομό της με χαρούμενα
τραγούδια και το αγέρι χαϊδεύει απαλά το μουρμούρισμα
των ρυακιών.[…]

^(Allegro)
Υπό τους γιορτινούς ήχους του άσκαυλου, οι Νύμφες και οι
βοσκοί χορεύουν κάτω από το λαμπερό θόλο της Άνοιξης.
                         («Ανοιξη», Κυριακού [μτφρ.], 2020)

και ύστερα έρχονται τρυγόνια και καρδερίνες με ένα γλυκό
τραγούδι.
                         («Καλοκαίρι», Κυριακού [μτφρ.], 2020)

^(Allegro)
Με χορούς και τραγούδια γιορτάζουν οι αγρότες το τέλος του θερισμού.
Το νέκταρ του Βάκχου ρέει άφθονο
                         («Φθινόπωρο», Κυριακού [μτφρ.], 2020)

Παράλληλα η γιορτή και ο μυστηριακός της χαρακτήρας, ο εκστασιασμός, η θετική διάθεση ευρύτερα, στον Μπουρναζάκη, πλαισιώνεται από μια τελετουργία που απλώνεται στις εποχές με επίκεντρο την ανάπτυξη, τη γονιμότητα και την άνθηση του φυσικού κόσμου. Ιδιαίτερα στο ποίημα αρ. 10, έχουμε μια οργιαστική περιγραφή των στοιχείων που απαρτίζουν το καλοκαίρι:

στο δρόμο που ανεβαίνει σαστισμένος […]
και συναντάει σα χρησμούς στον πρώτο λόφο
τα μυστικά των αμπελιών να λάμπουν ξένοιαστα […]
Δεν είναι τώρα μια στιγμή να μη σκιρτά καλή γιορτή
                         (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 10, σ.43-44)

Αυτό το αίσθημα ανάτασης δεν λείπει και από την εμπειρία της φθινοπωρινής εποχής. Στο ποίημα αρ. 7 βλέπουμε την αβίαστη και ευχάριστη αλλαγή από εποχή σε εποχή:

Κίτρινα φύλλα δίχως βάρος
περνούν γοργά το άβατο της αρμυρής καλοκαιριάς,
χορεύουν αδοκίμαστα κοσμήματα
στην έλξη μιας γιορτής που δεν τελειώνει·
                         (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 7, σ. 40)

Αυτή η θετικότητα και η αισιοδοξία είναι εμφανής και στο τελευταίο ποίημα της ενότητας, στο «Ήλιος ο πορτοκαλής», (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 11, σ. 45) με την εικόνα του πλοιαρίου να ταξιδεύει ανάμεσα σε έναν «χορό διαμαντικών» (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 11, σ. 45)

Οι τελευταίοι στίχοι του ποιήματος αρ. 7, κλείνουν με τη διαβεβαίωση ότι ο ήλιος και το φεγγάρι θα γίνουν φορείς καλών ειδήσεων:

όσα θα ’ρθούν, θά ’χουν το μοσχοβόλημα
μιας αρμονίας χειραφετημένων ήλιων,
τ’ανείδωτα περάσματα παραμυθίσιων φεγγαριών,
σίγουρα νέων ερχομών κι άφθονων άλλων συναντήσεων.
                         (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 7, σ. 40).

Η αισιοδοξία, η θετική αποδοχή κυριαρχούν του αρνητικού συναισθήματος κατά κανόνα, σε αντίθεση με τα σονέτα όπου οι αντιθέσεις είναι πιο πυκνές μέσα σε κάθε εποχή. Το ποιητικό υποκείμενο στον Μπουρναζάκη, είναι στο επίκεντρο και «ταξιδεύει» σε ένα ταξίδι που μάλλον θα έχει ευτυχή κατάληξη, είτε νοερά είτε με τον νου και την καρδιά του, παρατηρώντας και καταγράφοντας τις διαρκείς αλλαγές του κοσμικού και υπερκόσμιου χώρου.
Σε μια πανδαισία χρωμάτων, εικόνων (ακουστικών, ηχητικών κλπ.) ο Μπουρναζάκης «ενορχηστρώνει» τα ποιήματα αυτά σαν ένας μαέστρος που θέλει να συντονιστεί με το σύμπαν, ένα σύμπαν που υπακούει στην τάση για ρυθμική αρμονία και ισορροπία. Βλέπουμε στίχους όπως:

Εικόνισμα το σώμα ταξιδεύει
ηδύπνοα, ολόδροσα, σοφά και φιλιωμένα […]
                         (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 7, σ. 40)

Περνώντας με φουρτούνα το μπουγάζι
από τον πρώτο κάβο που σιμώσαμε σε είδα
κατάλευκο στους βράχους τριαντάφυλλο
γαλήνια μεριδιάνα της ελπίδας.
                         (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 4, σ. 36)

Άλλοτε παρατηρεί τις ζυμώσεις και τις ενέργειές τους (Καρτσάκης 2021· Μιχελογιαννάκη-Καραβελάκη) ενώ εντάσσεται μέσα σε αυτό:

Κρατώντας την ανάσα μου στα χείλη της καρδιάς μου
ακούω τ’ ανηφόρισμα της άνοιξης που έρχεται
                         (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 6, σ. 39)

Ο ποιητής παραδέχεται τη λαμπρότητα, τον μυστηριακό χαρακτήρα και το μεγαλείο του φυσικού σύμπαντος:

Καθρέφτες φλόγας και ονείρων
στα μάτια των ξεκούραστων σπιτιών,
στο δρόμο που ανεβαίνει σαστισμένος
με τα αναμμένα πεύκα, τις συκιές, τους αθανάτους,
και συναντάει σα χρησμούς στον πρώτο λόφο […]
                         (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 10, σ. 43)

Απώτερος στόχος, να εξελιχθεί γνωστικά και πνευματικά και κατ’ επέκταση να κατορθώσει όσο το δυνατόν την συγγραφή της καλής ποίησης:

και γύρω χρυσογάλανη ερημιά· […]
για τους ξυπόλητους κορμούς
λαμπάδιασμα ολότρεμο, βαθύ, ξεθεωμένο —
πηγαίνω τώρα πιο κοντά και μένω.
                         (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 2., σ. 34).

Και στα δύο, ο εκστασιασμός και η ευφορία που προκαλεί η θέαση του φυσικού κόσμου ή ευρύτερα του κοσμικού σύμπαντος, αποτελεί ένδειξη της αναγκαιότητάς του για τον άνθρωπο, καταδεικνύει την πολύτιμη και ευεργετική συμβολή του για την διατήρηση της ελπίδας για την ίδια τη ζωή.

                        3.γ.2. Η διάσταση του πένθους και του φόβου μέσα στο φυσικό σύμπαν

Αντίθετα όμως στα σονέτα, παρατηρούμε μια γιορτινή και εορταστική ατμόσφαιρα που διακόπτεται όπως έχει ειπωθεί, από απότομες αλλαγές στον καιρό και δημιουργεί έντονα αρνητικά συναισθήματα (Lockey, 2017). Για παράδειγμα οι στίχοι:

Καταιγίδες, προάγγελοι της Άνοιξης, βρυχώνται.
                         («Άνοιξη», Κυριακού [μτφρ.], 2020),

_(Adagio)

Τα κουρασμένα μέλη του ξυπνούν βίαια,
από το φόβο της λάμψης μιας αστραπής και τουβρυχηθμού ενός κεραυνού,
ενώ σμήνη από κουνούπια και μύγες βουίζουν τριγύρω τρομαγμένα.
                         («Καλοκαίρι», Κυριακού [μτφρ.], 2020)

_{(Allegro non troppo)}

Παγωνιά και ανατριχίλα! Το χιόνι πέφτει και ο αέρας
ουρλιάζει με μανία, καθώς επιτίθεται στους οδοιπόρουςπου τρέχουν για να ζεσταθούν,
ενώ τα δόντια τους χτυπούν από το κρύο.
                         («Χειμώνας», Κυριακού [μτφρ.], 2020)

Αντίστοιχα στον Μπουρναζάκη, η άλλη πλευρά, της υπαρξιακής ανησυχίας, εκφράζεται μέσω του συμβόλου του φεγγαριού. Στο ποίημα αρ. 3 (Μπουρναζάκης, 2020, σ.35), το δίστιχο «ασέληνη ξεκίνησε η πίκρα μου/και τώρα έχει γεμίσει το φεγγάρι» (Μπουρναζάκης, 2020, σ.35), το απαισιόδοξο αίσθημα περνά στην ψυχή του ποιητή, συνδεόμενο με το φεγγάρι, στο οποίο καταλήγει η θλίψη του. Η παρουσία του αγκαλιάζει το αίσθημα απογοήτευσης που νιώθει και αφήνει ανοικτό το ερώτημα, εάν το φεγγάρι, με τη λάμψη του θα του απαλύνει τον πόνο.

Στο ποίημα αρ. 6 (Μπουρναζάκης 2020, σ. 39) αντίστοιχα της ενότητας, παρατηρούμε να σκιαγραφείται η άνοιξη με αγωνία και με μια εικόνα- σύμβολο της θνητότητας, η οποία συνοδεύεται από ένα βαθύτερο ακόμη αίσθημα θλίψης και πένθους:

Επάνω στ’ άμορφο των τάφων, στ’ απλόχερο της αμμουδιάς,
μ’ ένα πριόνι το φεγγάρι χαρίζει σεντεφένιο βάθος […]
Κι αυτές οι μύριες ανεμώνες της άγριας χωματένιας έκρηξης
τραβάν το πένθος απ’ τις πέτρες κι αγκαλιασμένες προχωράν.
                         (Μπουρναζάκης 2020, ποίημα αρ. 6. σ. 39)

Μολονότι είναι άνοιξη και όλα ανθίζουν σε μια τέτοια εποχή, ο ποιητής επιλέγει να εντάξει την ανθρώπινη διαδικασία του πένθους, δίνοντας έτσι την εικόνα του θανάτου μέσα σε ένα πιο «παρήγορο» πλαίσιο. Αν και η φύση είναι ολάνθιστη, το ποίημα περιγράφει μια μελαγχολική ατμόσφαιρα. Η εικόνα του φεγγαριού που φωτίζει τους τάφους στέκεται ως σύμβολο υπέρβασης του θανάτου και παντού απλώνεται ένα πένθος το οποίο κατασιγάζουν τα λουλούδια.
Όπως ήδη ειπώθηκε και όπως υποδηλώνει και ο τίτλος «Μέσα σε Ήλιους και Φεγγάρια» (Μπουρναζάκης, 2020, σσ. 31-45), οι αντιθέσεις σε ό,τι αφορά τα συναισθήματα στην ενότητα υπάρχουν κι εδώ, μόνο που δεν εντάσσονται αποκλειστικά μέσα στο πλαίσιο του κύκλου των εποχών του χρόνου ή των καιρικών συνθηκών, αλλά σε μια σφαιρικότερη συνειδητοποίηση της επαφής με το θαύμα του σύμπαντος. Εδώ είναι κυρίαρχος ο ρόλος του ποιητή ως η περσόνα που αποπειράται τη μύηση σε ένα εσωτερικότερο επίπεδο, όπου οι ψυχικές διακυμάνσεις παίζουν έναν ρόλο αρκετά καθοριστικό. Τελικός του σκοπός είναι παρατηρώντας τον κόσμο που τον περιβάλλει να αποκαλύψει αυτό που δεν είναι ορατό (Μιχελογιαννάκη-Καραβελάκη, 2021· Καρτσάκης, 2021· Παππάς, 2022). Και τα δύο έργα, τονίζουν την πιο σκοτεινή πλευρά της φύσης και την επίδρασή της στον άνθρωπο. Στα σονέτα, αυτό παρουσιάζεται με τη μανία και την αντίσταση των καιρικών φαινομένων, τις ακραίες εκδηλώσεις τους, ενώ στον Μπουρναζάκη ο ποιητής συνδέει περισσότερο τη δική του απαισιόδοξη διάθεση με τα φυσικά στοιχεία, υποδηλώνοντας μια πιο μελαγχολική διάθεση.

                        3.γ.3. Κατακλείδα – Συμπεράσματα

Εκκινώντας από τους χαρακτήρες και την τοποθέτηση ή σχέση τους με το φυσικό περιβάλλον, τη διερεύνηση της λειτουργίας της φύσης για τον άνθρωπο και τον ψυχισμό του, τα έργα αυτά αποτελούν παραδείγματα ανάδειξής της σε ύψιστο αξιακό αγαθό. Η σχέση ανθρώπου-φύσης σε αυτά, είναι μια σχέση συνεχούς διάδρασης και αλληλεπίδρασης. Στόχος επίσης φαίνεται πως είναι: μέσα από την αλληλεπίδραση, η ολοένα μεγαλύτερη συνειδητοποίηση των ψυχικών και νοητικών του δυνάμεων, με απώτερο στόχο την αυτογνωσία του. Στα ποιήματα του Έλληνα ποιητή αναφέρεται επιπλέον ο δημιουργικός ρόλος του ποιητή που την παρατηρεί και την «αναπλάθει» με τον νου του. Ο δημιουργός της ποίησης, αναμετρώμενος με τις εσώτερες παρορμήσεις, επιθυμίες και ανάγκες του δεν επιθυμεί απλώς όπως γίνεται στα σονέτα, να παρουσιάσει την καταλυτική δύναμη των φυσικών συνθηκών, αλλά ελπίζει μέσω της διερεύνησής της να κατακτήσει ένα σύνθετο όραμα σε συμφωνία με τον κόσμο που τον περιβάλλει, έτσι ώστε να επιτευχθεί η ποιητική αρτιότητα:

Και μένω όλος σύμφωνος με τούτο το ειρηνικό πολύ
(όλο της Μοίρας δώρημα)
                         (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 7, σελ. 40)

Τελικά, από αυτό το «απέραντο» του Ungaretti (σ. 31)^[20] έναν άλλο Ιταλό, ο Έλληνας ποιητής καταφέρνει να περιπλανηθεί με τη φαντασία του σε κάθε πτυχή αυτού του απείρου της φυσικής πραγματικότητας, συνδέοντας με αυτήν τη δική του την ποιητική. Οι προβληματισμοί, οι ανησυχίες αλλά και η έκσταση ή πτώση που αισθάνεται ο ίδιος μπροστά στη θέα του φυσικού τοπίου, του δίνει τη δυνατότητα μιας διαφωτιστικής έμπνευσης για τη δική του ποίηση:

Προσάναμμα μια λέξη που δε λέγεται—
Μα όχι ρέμβη, όχι δίψα, σπίθα, ή μετέωρο ·
Κάτι απροσμέτρητο υπάρχει […]
και φέρνει διάφανο το θάμβος μέσα μου…
                         (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 2, σελ. 34)

Εν τέλει, ο ποιητής αποδεχόμενος τον φυσικό κόσμο, αποτελώντας μέρος του, πιστεύει σε μια αναγέννηση της γραφής του:

ναι, όλα, όλα που ξύπνησαν κι είναι:
γράφουν με μια αστραπή του νου
τ’ ανάστημα τ’ αέρινο μιας νέας ευτυχίας.
                         (Μπουρναζάκης, 2020, ποίημα αρ. 9, σελ. 42)

Επίλογος

Η παραπάνω ανάλυση αισιοδοξεί να αποτελέσει ένα εφαλτήριο στις έρευνες γύρω από το έργο του Κώστα Μπουρναζάκη δίνοντας μια περιεκτική εικόνα των αναλογιών που περιέχουν ποιήματά του με τα σονέτα της μουσικής σύνθεσης Τέσσερις Eποχές του Antonio Vidaldi. Το βάρος δόθηκε περισσότερο στο ποιητικό αυτό είδος και τη σύνδεση του με ορισμένα ποιήματα της συλλογής Μέσα σε Ήλιους και Φεγγάρια (Μπουρναζάκης, 2020, σσ. 31-45). Έχοντας υπ’ όψιν τον χρόνο και τόπο που γράφτηκαν, η σύντομη κειμενική ανάλυση με έμφαση στο περιεχόμενό τους, σκόπευε στον εντοπισμό κυρίως των ομοιοτήτων των δύο έργων σε ό,τι αφορά τη σχέση ανθρώπου-φύσης. Απώτερος στόχος ειδικότερα στα ποιήματα του Μπουρναζάκη είναι να καταδειχθεί η ψυχική περιπέτεια του ποιητικού όντος προκειμένου να επιτελέσει όσο το δυνατόν πιο αποτελεσματικά, το ποιητικό του καθήκον. Η σύνδεση του νεοελληνικού έργου με την ξένη ποίηση αλλά κατά προέκταση και τη μουσική που την πλαισιώνει, δίνει αφορμή όχι μόνο να κατανοήσουμε βαθύτερα το έργο του αλλά και να το απολαύσουμε. Ιδιαίτερα δε η παρουσία του σε μια εποχή όπως η σημερινή, όπου η φύση βρίσκεται υπό καθεστώς κρίσης. Η ανάγνωση των σονέτων και των ποιημάτων του Μπουρναζάκη, μας φέρνει σε επαφή με την αθώα πλευρά μας, θυμίζοντάς μας πως κοντά στη φύση είναι πιο εύκολο η αθωότητά μας αυτή να κερδίσει μια άχρονη ποιότητα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

^{ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ}
Beaton, R. (1996) Εισαγωγή στη Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία. Ποίηση και Πεζογραφία, 1821-1992, Ε. Ζουργού και Μ. Σπανάκη (μτφρ.). Νεφέλη
Εκδόσεις Ίκαρος, Κώστας Μπουρναζάκης, (2024). Ανακτήθηκε στις 26/02/2024 από: https://ikarosbooks.gr/authors/bournazakis
Καβακόπουλος, Π. (2018). Τραγούδι, μουσική & χορός στην Κρήτη. Iνστιτούτο Έρευνας Mουσικής & Aκουστικής (IEMA)
Καραθανάση, Α. (2020). «Για τη συλλογή του Κώστα Μπουρναζάκη “Μέσα σε Ήλιους και Φεγγάρια”». Φρέαρ στο διαδίκτυο. Ανακτήθηκε στις 24/2/2024 από: https://frear.gr/?p=29636
Καρτσάκης, Α. (2021). «Ζουν παντοτινά οι πηγές της καρδιάς». Ο αναγνώστης Ανακτήθηκε στις 24/02/2024 από: https://www.oanagnostis.gr/zoyn-pantotina-oi-piges-tis-kardias-toy-antoni-kartsaki/
Καψετάκης, Λ. (2022,Ιανουάριος-Ιούνιος) «“Μέσα σε Ήλιους και Φεγγάρια” μια ποίηση αναδρομική (ποιήματα επιστροφής ή “πάνω νερά”)», περ. Νέα Ευθύνη, 56-57, σσ . 176-181.
Κοπιδάκης Μ.Ζ. (2021, Απρίλιος). «Μελέτη. Μνήμη. Αοιδή. Σχόλιο στον “Ήλιο τον πορτοκαλή” του Κώστα Μπουρναζάκη» Χάρτης (28). Ανακτήθηκε στις 24/02/2024 από: https://www.hartismag.gr/hartis-28/dokimio/meleth-mnhmh-aoidh
Κρατική Ορχήστρα Θεσσαλονίκης, (2020, Ιούλιος 20) Οι 4 εποχές του Βιβάλντι. (με την υποστήριξη του Δήμου Θεσσαλονίκης). Διεύθυνση ορχήστρας Τσόκανου Ζ., διεύθυνση ορχήστρας/βιολί Παπάνας Σ., επιμ. εντύπου-κείμενα Κυριακού Ν., κειμ-μετάφραση σονέτων Κυριακού Ν. Ανακτήθηκε στις 24/2/2024 από: https://www.tsso.gr/inst/tsso_6/gallery %CE%88%CE%BD%CF%84%CF%85%CF%80%CE%BF%2020%CE%B9%CE%BF%CF%85%CE%BB20_%CE%9F%CE%B9%204%20%CE%B5%CF%80%CE%BF%CF%87%CE%AD%CF%82%20%CF%84%CE%BF%CF%85%20%CE%92%CE%B9%CE%B2%CE%AC%CE%BB%CE%BD%CF%84%CE%B9.pdf
Μιχελογιαννάκη-Καραβελάκη, Α. (2021). «Κώστας Μπουρναζάκης: “Μέσα σε Ήλιους και Φεγγάρια”». Diastixo. Ανακτήθηκε στις 24/02/2024 από: https://diastixo.gr/kritikes/poihsh/16076-ilious-fegaria
Μπουρναζάκης, Κ. (1997). Αρχιπέλαγος. Ίκαρος
Μπουρναζάκης, Κ. (2016). Πρόσωπα και δοκιμασίες. Ίκαρος
Μπουρναζάκης, Κ. (2020). Μέσα σε Ήλιους και Φεγγάρια, Ίκαρος
Παπαδάκης, Μ. (2002). Η Ιστορία της Κρητικής Μουσικής στον Εικοστό Αιώνα .Ζήτη
Παππάς, Σ. Ν. (2022). «Μια ποιητική συνείδηση στο φως της Μεσογείου». Νέον Πλανόδιον. Ανακτήθηκε στις 24/02/2024 από: https://neoplanodion.gr/2022/01/14/mia-poietike-syneidese/
Πολίτης, Λ. (2001). Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, (ΙΑ΄εκδ., 1^η εκδ. 1978), ΜΙΕΤ
Συντακτική ομάδα ExtremeWays.Gr (συνέντευξη με τον Κ. Μπουρναζάκη 30/01/2023) Μέσα σε Ήλιους και Φεγγάρια του Κώστα Μπουρναζάκη Ανακτήθηκε 05/04/2024 από: https://www.extremeways.gr/mesa-se-ilious-kai-feggaria-kostas-bournazakis-ikaros/
Χλωπτσιούδης, Δ. (2021). «Η νέα αισθητική πρόταση του Κώστα Μπουρναζάκη»– Κριτική από τον Δήμο Χλωπτσιούδη. Βιότοπος Πολιτισμού. Culture Book. Ανακτήθηκε στις 24/02/2024 από: https://culturebook.gr/kritiki-parousiasi/h-nea-aisthitiki-tou-kosta-bournouzaki-kritiki-apo-ton-dimo-chloptsioudi/

_ΞΕΝΕΣ

Australian Chamber Orchestra (ΑCΟ) The poems that inspired Vivaldi's Four Seasons (2024) Ανακτήθηκε στις 25/02/2024 από: https://www.aco.com.au/news/2023-february/the-poems-that-inspired-vivaldi-four-seasons
Dixon, S. M. (2006). Between the Real and the Ideal: The Accademia degli Arcadi and Its Garden in Eighteenth-Century Rome. Newark: University of Delaware Press.
Domínguez, C., Saussy, H., & Villanueva, D. (2015). Introducing comparative literature: New trends and applications. Routledge.
Everett, P. (1996). Vivaldi: The Four Seasons and Other Concertos, Op. 8. Cambridge University Press
Fish, M. D. (2015). «Discovering the Rediscovery of Antonio Vivaldi». Choral Journal, 55(10), σσ.18-31.
Fondazione Giorgio Cini Onlus. Italian Antonio Vivaldi Institute (χ.η.) Ανακτήθηκε στις 18/2/2024 από: https://www.cini.it/en/institutes-and-centres/antonio-vivaldi
Heller, K. (1997). Antonio Vivaldi: The Red Priest of Venice. (1991, 1η έκδ.) Amadeus Press
«History of Baroque Music in Brief». (1985). Music Educators Journal, 71(5), σσ.37–41. https://doi.org/10.2307/3396428
Hölter, A. H. (Ed.). (2024). The Languages of World Literature. The Many Languages of Comparative Literature Collected Papers of the 21st Congress of the ICLA. The Languages of World Literature. vol.1.Walter de Gruyter GmbH
Kolneder, W. (1970). Antonio Vivaldi: his life and work. Univ. of California Press.
Lockey N. (2017). «Αntonio Vivaldi and the Sublime Seasons: Sonority and Texture as Expressive Devices In Early Eighteenth-Century Italian Music». Eighteenth-Century Music 14/2, σσ. 265-283. doi:10.1017/S1478570617000070
Mamy, S. (2011). Antonio Vivaldi. Fayard.
Martin, D. M. (2017). «Ecological restoration should be redefined for the twenty‐first century». Restoration Ecology, 25(5), σσ. 668-673.
Pryer, Anthony J. (2004). «Vivaldi's Four Seasons and the Globalization of Musical Taste». In: Musicology and Globalization: International Congress in Shizuoka. Shizuoka, Japan 2-4 November, 2002. [full version of the truncated form published in Musicology and Globalization: Proceedings of the International Congress in Shizuoka, 2002 (Tokyo: Academia Musica Ltd, 2004), σσ.180-184.]
Regan, S. (2019). The sonnet. Oxford University Press.
Ruff, A. R. (2015). Arcadian Visions: Pastoral Influences on Poetry, Painting and the Design of Landscape. Oxbow Books. https://doi.org/10.2307/j.ctt19704rw
Saavedra, Á. (2010). «Antonio Vivaldi and the “Four Seasons” explained». Revista Vinculando, 8(2). Ανακτήθηκε στις 15/05/2024 από: https://vinculando.org/en/antonio_vivaldi_the_four_seasons_explained.html#vcite
Saussy, H. (Eπιμ.). (2006). Comparative literature in an age of globalization. Τhe Johns Hopkins University Press.
Smith, A. O. (2019). Dreaming with Open Eyes: Opera, Aesthetics, and Perception in Arcadian Rome. Univ. of California Press.
Talbot, M. (1978). Vivaldi’s Venice. The Musical Times, 119(1622), σσ. 314–319. https://doi.org/10.2307/958343
Vivaldi, A. (1995). “The Four Seasons” and Other Violin Concertos in Full Score: Opus 8, Complete. Selfridge Field E. (Eκδ.).Dover Publications Inc.
Accademia dell’Arcadia PRESENTAZIONE (2022) Ανακτήθηκε στις 25/2/2024 από: https://www.accademiadellarcadia.it/presentazione/