Πρόσφατα διάβασα τα πορίσματα μιας έρευνας για τον κοινωνικό αντίκτυπο των Μουσείων στις Ηνωμένες Πολιτείες (εδώ). Η έρευνα για 38 Μουσεία των ΗΠΑ αναδεικνύει, κοντολογίς, τον ρόλο τους στον εξευγενισμό και την εξημέρωση της κοινωνίας, στην υποστήριξη της μάθησης και των κοινωνικών σχέσεων και στη βελτίωση των όρων της κοινωνικής συνοχής. Προφανώς, τα Μουσεία ενθαρρύνουν και μια συναφή με το πολιτιστικό περιεχόμενό τους επιχειρηματικότητα (marketing, δημιουργία και εκμετάλλευση προϊόντος), με αντίκτυπο του πολιτιστικού κτήματος κάθε τόπου στην οικονομική ζωή του και στην ευημερία των πολιτών του, αλλά παρέχουν και το πλεονέκτημα για άσκηση πολιτιστικής διπλωματίας στις διεθνείς σχέσεις, στην ευγενική βάση του πολιτιστικού αντικειμένου.
Το Παρίσι είναι, μάλλον, το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα συγκέντρωσης και αξιοποίησης πολιτιστικού αποθέματος, με τα τόσα πολλά και ποικίλα σε περιεχόμενο, αλλά και “φιλικά” στον επισκέπτη Μουσεία του. Το ιδιαίτερο γνώρισμα της οικουμενικότητάς τους λόγω της αναφορικής πολυσυλλεκτικότητας, χαρτογραφείται βέβαια στα εκθέματά τους, ενώ είναι χαρακτηριστικό ότι περισσότερα από 20 μουσεία στην Πόλη του Φωτός έχουν δωρεάν είσοδο καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους. Παράλληλα, εξασφαλίζεται εύκολη πρόσβαση με το Paris Museum Pass σε περισσότερους από 50 μουσειακούς χώρους (www.parismuseumpass.fr).
Το πιο αξιοσημείωτο για τη δική μας πολιτιστική κληρονομιά που έχει “εξαχθεί”, όσον αφορά στο ίχνος που αφήνει και στην αλληλεπίδραση των επισκεπτών, είναι η δεσπόζουσα θέση ενδιαφέροντος στο πιο αντιπροσωπευτικό Μουσείο της πολιτιστικής παγκοσμιοποίησης, στο Λούβρο, δύο εμβληματικών Κυριών: της Νίκης της Σαμοθράκης και της Αφροδίτης της Μήλου.
Το Λούβρο, που οικοδομήθηκε ως οχυρό το 1190 και μετά από τη χρήση του ως ανάκτορο και επεκτάσεις, κατέληξε να στεγάσει το 1793 το περιώνυμο Μουσείο με το εντυπωσιακό εύρος εκθεμάτων από τους αρχαίους μεσογειακούς πολιτισμούς μέχρι τη σύγχρονη εποχή, προσελκύει ιδιαίτερα τους επισκέπτες με τη μαγνητική έλξη που ασκούν οι δύο Ελληνίδες.
Όσες φορές έχω βρεθεί εκεί ―και προσφάτως― χρειάστηκα την πειθαρχία και υπομονή στη μακρά ουρά για ένα προσκύνημα στην ωραιότητα (στο «Περί κάλλους» του Πλάτωνος η αναγωγή για όσα εννοώ) και τη μυθολογία τους, που συμπληρώνεται από το προσκύνημα στην τρίτη Κυρία με το αινιγματικό μειδίαμα, τη Μόνα Λίζα (που, ωστόσο, κρατεί τις… αποστάσεις παρά το μικρό μέγεθος του πίνακα πίσω από την κρυστάλλινη προθήκη). Η κάθε επίσκεψη παραμένει, όσες φορές κι αν επαναληφθεί, μια ανανεούμενη εμπειρία, καθώς έχει να μεταδώσει μια πρωτοφανή, καταλυτική δύναμη ενωτικής σύγκλισης ανθρώπων με διαφορετικές κουλτούρες στην αποδοχή των ανεκτίμητων πολιτιστικών αξιών που φέρουν τα τρία εμβληματικά εκθέματα.
Η Νίκη, από παριανό μάρμαρο, ύψους 3,28 m μαζί με την πλώρη του πλοίου ως έδρα της, είναι έργο δόξας για τη νικηφόρα ναυμαχία των Ροδίων, συμμάχων της Περγάμου απέναντι στον Αντίοχο Γ’ τον Μέγα, βασιλιά της Συρίας, στη Σίδη (190 π.Χ.). Βρέθηκε σε κομμάτια στη Σαμοθράκη και στο Λούβρο πήρε από το 1883 προνομιακή θέση στην κορυφή της σκάλας που συνδέει τη Στοά του Απόλλωνα με την Τετράγωνη Αίθουσα.
Η Αφροδίτη της Μήλου (2,02 m), εύρημα του 1820 που πέρασε στην κυριότητα του Γάλλου πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη, μαρκήσιο Ντε Ριβιέρ και εν συνεχεία δωρήθηκε στον Λουδοβίκο ΙΗ’ για να καταλήξει στο Μουσείο, είναι υποδειγματικό έργο αισθητικής αρμονίας και πλαστικότητας στην απόδοση της κίνησης, με χαρακτηριστικά στοιχεία Κλασσικισμού εκεί προς το τέλος του 2ου αιώνα π.Χ.
Η Μόνα Λίζα ή αλλιώς Τζοκόντα, με περισσότερα από 50 αντίγραφα κατά τον 17ο και 18ο αιώνα, ελαιογραφία σε ξύλο διαστάσεων 77Χ53 cm που φιλοτεχνήθηκε μεταξύ 1503 και 1515, παρουσιάστηκε από τον Λεονάρντο ντα Βίντσι το 1517 στη Γαλλία ως “προσωπογραφία κάποιας φλορεντινής γυναίκας που φιλοτεχνήθηκε εκ του φυσικού” και μνημονεύεται για πρώτη φορά το 1625 στο Φοντενμπλό. Περιβάλλεται από διάφορες υποθέσεις για το εικονιζόμενο πρόσωπο, οι οποίες τροφοδοτούν τον μύθο της, αλλά επικρατεί η αναγνώριση στο πορτρέτο της Λίζα Τζεραρντίνι, συζύγου πλούσιου φλορεντινού μεταξουργού που προμήθευε τους Μεδίκους και ήταν πελάτης του συμβολαιογράφου σερ Πιέρο, πατέρα του μεγάλου ζωγράφου της Αναγέννησης.

Τι συμβαίνει στη χώρα μας

Με τα παραπάνω ερεθίσματα, έχω την πεποίθηση πως η οικονομική και κοινωνική ζωή της χώρας μας έχει εκθετικά μεγαλύτερη δυνατότητα οφέλους από τον πολιτιστικό τουρισμό σε σχέση με αυτά που αποκομίζει.
Σύμφωνα με έρευνα της ΔιαΝΕΟσις (Οκτώβριος 2023, εδώ ολόκληρη η έκθεση), στην Ελλάδα οι κρατικές δαπάνες για πολιτιστικές υπηρεσίες είναι οι χαμηλότερες στην Ευρώπη, με τον κρατικό προϋπολογισμό (2023, προϋπολογισμός Υπουργείου Πολιτισμού) να διαθέτει μόλις το 0,06% του συνόλου. Είναι πρόδηλη, επομένως, η έλλειψη πόρων για τον Πολιτισμό και εύλογη η συνέπεια της χαμηλής παραγωγής αξίας από πολιτιστικές πηγές δραστηριοτήτων ― μόλις του 1,4% της Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας της χώρας.
Επιπλέον, “λείπουν και οι αξιόπιστες στατιστικές για πολλές εκφάνσεις των Πολιτιστικών και Δημιουργικών Τομέων” με αποτέλεσμα να μην υπάρχει μια εξ αντικειμένου αφετηρία διορθωτικών - βελτιωτικών αποφάσεων και παρεμβάσεων, ενώ και το εξαγγελθέν από το 2018 Παρατηρητήριο Εθνικού Πολιτισμικού Κεφαλαίου παραμένει μια ιδέα στα χαρτιά.
Ευτυχώς, υπάρχουν και ορισμένες εμπνευσμένες πρωτοβουλίες συσπείρωσης κοινωνικών και επιχειρηματικών δυνάμεων για την ανάδειξη και χρήση του πολιτιστικού αποθέματος της χώρας, με εφαρμοσμένες πρακτικές και δράσεις σημαντικού αποτελέσματος. Το πιο χαρακτηριστικό, απτό παράδειγμα - case study είναι το Κίνημα Πολιτών του οργανισμού “Διάζωμα” (diazoma.gr) το οποίο, πέρα από τα σπουδαία ολιστικά προγράμματά του σε όλη τη χώρα για την αειφόρο ανάπτυξη με μοχλό την πολιτιστική κληρονομιά, διαδραματίζει κομβικό ρόλο και στον σχεδιασμό και την οργάνωση της ανασυγκρότησης περιοχών που έχουν πληγεί από μεγάλες καταστροφές (Βόρεια Εύβοια, Έβρος).

Η επιχειρηματική συμβολή

Πέραν αυτών: η συρροή πλήθους ανθρώπων στα μεγάλα μουσεία είναι ορατή πραγματικότητα και κάτι θα πρέπει να λέει στις επιχειρήσεις που διστάζουν ή αδιαφορούν για επενδύσεις στον πολιτιστικό τομέα, ο οποίος με τη σειρά του αποδίδει και επιστρέφει αξία. Θα πρέπει να συνεκτιμάται από την επιχειρηματική κοινότητα η προτίμηση των καταναλωτών σε μάρκες που αφήνουν πολιτιστικό ίχνος, ακολουθώντας στρατηγικές marketing οι οποίες αλληλεπιδρούν με πολιτιστικές αφηγήσεις.
Αυτή η προτίμηση μετράται και διαβεβαιώνω πως είναι “συμφέρουσα”, καθώς μεταφράζεται σε δείκτες βιωσιμότητας που αντιστοιχούν στα παγκόσμια Sustainable Development Goals (SDGs) των Ηνωμένων Εθνών. Η γονιμοποιητική επίδραση του Πολιτισμού είναι καθοριστική στην παιδεία, την ποιοτική μόρφωση (SDG 4), στις καλύτερες και πιο βιώσιμες πόλεις (SDG 11), στη δημόσια υγεία (SDG 3), στην εργασία, την καινοτομία, την παραγωγή και την οικονομική ανάπτυξη (SDGs 8, 9 και 12), στην ισότητα των φύλων (SDG 5), στη συμφιλίωση με το φυσικό περιβάλλον και την προστασία του (SDGs 13, 14 και 15), στην ισχύ των θεσμών και την εφαρμογή της δικαιοσύνης (SDG 16), στην πολλαπλασιαστική δύναμη των συνεργασιών (SDG 17).
Το επισημαίνω αυτό, γνωρίζοντας καλά πόσο ενδιαφέρονται οι μεγάλες επιχειρήσεις να ακολουθήσουν τάσεις συμμόρφωσης με τα ESG (Environmental, Social, Governance) κριτήρια και να ανταποκριθούν στις επιταγές των Στόχων Βιωσιμότητας (SDGs) και στην Ελλάδα. Οι καταναλωτές έχουν, στην πλειονότητά τους, υγιές ένστικτο και ευαισθησία για ό,τι συνιστά Πολιτισμό, να το αναγνωρίζουν και να επιβραβεύουν τα brands που τον υποστηρίζουν.
Μήπως λοιπόν και στον τόπο μας, όπου η πολιτιστική παρακαταθήκη παραμένει δυστυχώς “μη ελκυστική επένδυση”, είναι καιρός οι μεγάλοι επιχειρηματικοί οργανισμοί να αναθεωρήσουν στον χορηγικό-επενδυτικό σχεδιασμό τους τη σχεδόν περιφρονητική στάση τους; Αξίζει να στρέψουν την προσοχή τους στην υποστήριξη της πολιτιστικής κληρονομιάς μας, καθώς αυτή αποτελεί κορυφαίο προϊόν εθνικού πλούτου (και με την οικονομική έννοια ― αυτή τη “γλώσσα” σίγουρα την κατανοούν και οι ξένοι επενδυτές στην Ελλάδα). Θα προσέφερε, άλλωστε, η πολιτιστική χορηγία και μια προφανή ενίσχυση της δημόσιας εικόνας των προσωπικοτήτων που ηγούνται των επιχειρήσεων και θέλουν να αφήσουν “όνομα”…
Με αφορμή αυτή την αναφορά και ειδικότερα όσον αφορά στα μουσεία, διακοινωνώ ως συμμέτοχος, ενεργός πολίτης μια επίκαιρη πρόκληση-πρόσκληση χορηγίας προς ιδρύματα, οργανισμούς και εταιρείες που ευαισθητοποιούνται και αναγνωρίζουν αξία στον Πολιτισμό και θα ήθελαν να συμβάλουν: έχει ολοκληρωθεί ήδη, η μελέτη και ξεκινά το ιδιαίτερα σημαντικό έργο του νέου Μουσείου της Αρχαίας Επιδαύρου, με τριετή ορίζοντα περαίωσης. Οι χορηγοί που θα συνδεθούν με το έργο, θα αποτελέσουν μέρος μιας μοναδικής συνέχειας ιστορικού περιεχομένου για την Υγεία από την αρχαιότητα.

Το νέο Μουσείο, με προβλεπόμενο ανάπτυγμα σε 1.200-1.300 τ.μ. και με παράπλευρη διατήρηση του μικρού παλαιού Μουσείου, θα ενταχθεί μέσα στο χώρο του διαμορφούμενου αρχαιολογικού και περιβαλλοντικού πάρκου του Ασκληπιείου της Επιδαύρου. Έτσι, αφ’ ενός τα εκθέματα θα συνδέονται με το λίκνο της Υγείας και αφ’ ετέρου, θα προσφέρεται η επίσκεψη στο Μουσείο σε συνδυασμό με μια ενιαία, πεζή περιήγηση στον αρχαιολογικό χώρο.
Καταληκτικά, η πολιτιστική κληρονομιά στον τόπο μας χρειάζεται, για τη διατήρηση, ανάδειξη και προβολή της, χρηματοδοτική γενναιότητα και από ιδιωτικούς πόρους για να ανταποδώσει το πολλαπλάσιο στην ανάπτυξη. Είναι βέβαιο ότι και οι χρηματοδότες θα έχουν να κερδίσουν πολλά και με πολλούς τρόπους. Ωστόσο, πρέπει να υπογραμμιστεί και η αυτονόητη ανάγκη να ενισχυθεί η ενθάρρυνση του ιδιωτικού κεφαλαίου για συμβολή, στο πλαίσιο της πολυσυζητούμενης Επιχειρηματικής Κοινωνικής Ευθύνης, με φοροαπαλλαγές και ενεργοποίηση του Ν. 3525 για τις πολιτιστικές χορηγίες, με ταυτόχρονη απλοποίηση των διαδικασιών.