στην Έλενα

Η

σπηλαιολογία μπήκε με τον πιο αναπάντεχο και έμμεσο τρόπο στη ζωή μου. Ξαφνικά άρχισα να μετέχω σε συζητήσεις για σπήλαια, για τεχνικά θέματα καταβάσεων, για τη βιολογία και τα οικοσυστήματά τους, για ορυκτά και υπόγειες λίμνες. Τα μάτια απέναντί μου άστραφταν σε τέτοιες κουβέντες, μπορούσα να διακρίνω σε αυτά όλη την αρχέγονη έλξη και γοητεία που ασκούν οι σπηλιές διαχρονικά στον άνθρωπο.
Γρήγορα άρχισαν να αρμολογούνται μέσα μου διάσπαρτες αναφορές σπηλαίων σε μύθους και σε λογοτεχνικά έργα. Η επίμονη εμφάνισή τους πρόδιδε κάποιο μοτίβο, μια συνεπή συμβολική λειτουργία για την εκάστοτε αφήγηση. Δεν είναι διόλου υπερβολή να αναγνωρίσουμε στη σπηλιά ένα μυθικό αρχέτυπο.
Από την αυγή της ανθρωπότητας υπάρχει μια αμφιθυμία στη συλλογική συνείδηση απέναντι στις σπηλιές. Αφενός, υπήρξαν τα πρώτα σπίτια των ανθρώπων, οι πρώτες φωλιές θαλπωρής και οικογενειακής εστίας, μια προοικονομία κοινοτήτων, το μέρος που καλλιεργήθηκε η συμβολική αναπαράσταση μέσα από τις βραχογραφίες. Ταυτόχρονα, όμως, δεν έπαυαν να αποτελούν εστίες κινδύνου, λημέρια άγριων ζώων, σύμβολα του άγνωστου και του ανοίκειου, μια πηγή τρόμου, πόσο μάλλον τα επιμήκη, κατηφορικά σπήλαια, οι καταβόθρες, που απομακρύνονταν από την επίγεια ασφάλεια σε έναν δρόμο μακριά από το φως, που μοιάζει να μην έχει τέλος, ούτε επιστροφή.
Ήδη από την αρχαία Ελληνική λογοτεχνία, εμφανίζεται κι ένα πασίγνωστο διπλό παράδειγμα της διττής λειτουργίας του σπηλαίου, ως τρόμος-παγίδα και ως θαλπωρή-εστία. Στην Οδύσσεια, η σπηλιά του Πολύφημου είναι το λημέρι που θα χάσουν με εξαιρετικά βίαιο τρόπο τη ζωή τους δεκάδες σύντροφοι του Περιπλανώμενου Βασιλιά, ο οποίος αργότερα θα βρει καταφύγιο κι ερωτική φωλιά στη σπηλιά της Καλυψώς.
Αυτή η αμφιθυμία μεταξύ ασφάλειας και κινδύνου, μεταξύ ζωής και θανάτου, πιστεύω πως είναι η βασική αρχή της συμβολικής λειτουργίας του σπηλαίου. Σύμφωνα με την ανθρωπολογική θεωρία του Μιχαήλ Μπαχτίν για τον λαϊκό-γελαστικό πολιτισμό, η γη στο συλλογικό ασυνείδητο είναι ταυτόχρονα τάφος και μήτρα. Η διαρκής εναλλαγή των εποχών και η αναγέννηση της φύσης καθορίζουν αυτήν την αντίληψη, η ύλη – φυτική ή σάρκινη – θα αποσυντεθεί επιστρέφοντας στη γη ως λίπασμα για να ανθίσει η επόμενη.
Η σπηλιά αποτελεί το ιδανικό σύμβολο για αυτή την ένωση ζωής και θανάτου, μήτρας και τάφου. Ήδη από την πρωτόγονη διαίσθηση θαλπωρής και κινδύνου, μέχρι την αναγνώριση του άφθαρτου, κυκλωτικού χαρακτήρα της Φύσης, οι σπηλιές με τις εσοχές τους, τα ανοίγματά τους ως στα σπλάχνα της Μάνας Γης γίνονται στα μάτια των ανθρώπων φιλόξενα, γόνιμα λαγόνια της μητέρας, αλλά και ο τελικός, αναπόφευκτος προορισμός του τάφου.
Βρίσκω πολύ σημαντικό να τονίσω, βέβαια, πως αυτές οι δύο διαμετρικά αντίθετες όψεις, λειτουργούν στην αρχετυπική, συμβολική παρουσία της Σπηλιάς από κοινού, αδιαχώριστα. Η σπηλιά είναι ουσιαστικά ο τόπος που αναμειγνύεται ζωή και θάνατος, συντελείται η αναγέννηση, ο συμβολικός ή κυριολεκτικός θάνατος που θα αναστήσει τη νέα ζωή. Εκεί, στα έγκατα, είναι που η νεκρή ύλη θα θυσιαστεί ως λίπασμα για να πιάσει ο νέος σπόρος. Στο πιο χαρακτηριστικό συμβολικό παράδειγμα, κατά τον Χριστιανισμό, ο τόπος της Ανάστασης ήταν ένα σπήλαιο.
Η σπηλιά, όμως, πέρα από το σημείο τομής ζωής-θανάτου, λειτουργεί ως ακόμα ένας οριακός, μεταιχμιακός τόπος, ένα κατώφλι μεταξύ των δύο αντίστοιχων κόσμων. Ο μύθος του Ορφέα και της Ευρυδίκης είναι ένα πολύ καλό σχετικό παράδειγμα από την ελληνική μυθολογία. Από ένα σπήλαιο, μια καταβόθρα, λοιπόν – όπως επιβεβαιώνει και αιώνες αργότερα ο Δάντης – ανοίγεται ο δρόμος για τον κάτω κόσμο, ενώνεται κι επικοινωνεί ο κόσμος των ζωντανών και των νεκρών. Ο Ορφέας κατέβηκε, δέχτηκε ο ίδιος τη συμβολική πτώση και κάθοδο στον Άδη, με σκοπό να αναγεννήσει τη γυναίκα της ζωής του. Η μόνη προϋπόθεση του Πλούτωνα ήταν για τον λυράρη να προπορεύεται κατά την επιστροφή και να μη γυρίσει να κοιτάξει αν τον ακολουθεί η γυναίκα. Όταν ο Ορφέας διέκρινε το φως στην άκρη της σπηλιάς, λύγισε κι έστρεψε το βλέμμα, χάνοντας οριστικά πλέον την Ευρυδίκη.
Εν τέλει, δεν είναι καθόλου τυχαίο, πως η έκφραση αυτής της αντίληψης για το αξεδιάλυτο ζωής και θανάτου, για τη ροή της διαρκούς εναλλαγής, υλοποιείται στον λαϊκό πολιτισμό μέσα από τη λεγόμενη γκροτέσκα τέχνη που τόσο μελέτησε ο Μιχαήλ Μπαχτίν. Η λέξη γκροτέσκο προέρχεται από το grotto, το σπήλαιο στα Ιταλικά. Σε τέτοιον τόπο είχαν βρεθεί τα πρώτα έργα που ανταποκρίνονταν σε αυτό το ιδιαίτερο πολιτιστικό ρεύμα αντεστραμμένης, «υπόγειας», αισθητικής.
Ταυτόχρονα, σύμφωνος με την αρχετυπική λειτουργία του σπηλαίου, όπως προκύπτει από την ανάλυση της θεωρίας του Μπαχτίν, μα και από την ίδια την γκροτέσκα εικονοκλασία, πρέπει να ήταν και ο περίφημος μυθολόγος Τζόζεφ Κάμπελ. Στο μνημειώδες έργο του Ο ήρωας με τα χίλια πρόσωπα όπου περιγράφει τον δομικό σκελετό των μύθων μέσα από τα δώδεκα στάδια του ταξιδιού του ήρωα, ο Κάμπελ στο 8^ο στάδιο – την πιο κρίσιμη καμπή, δηλαδή, ακριβώς εκεί που ξεκινάει η τελική πράξη – παραθέτει το «εσωτερικό σπήλαιο», τον τόπο στον οποίο ο ήρωας θα αντιμετωπίσει τη μεγαλύτερή του μάχη μέχρι εκείνο το σημείο, στην οποία θα αντιμετωπίσει μια ήττα, μια απώλεια, έναν «συμβολικό θάνατο» και όλα θα μοιάζουν χαμένα. Από αυτό το σπήλαιο, όμως, πηγάζει η ανάκαμψή του, η ουσιαστική μετασχηματιστική «ανάσταση» που θα του προσφέρει το κουράγιο και το σθένος για την «τελική μάχη». Η απαραίτητη προϋπόθεση της ζωής και της εξύψωσης είναι η πτώση και ο θάνατος.
Έτσι, η σπηλιά για το συλλογικό ασυνείδητο είναι μια φονική αγκαλιά, ένας γόνιμος τάφος. Το καταφύγιο για τους ανθρώπους των σπηλαίων σηματοδότησε την αρχή μιας τεράστιας, τραγικής κι εύθυμης ιστορίας, της ίδιας της Ιστορίας των ανθρώπων που σχημάτισαν κοινότητες και κοινωνίες, οι οποίες διατηρήθηκαν – ακριβώς όπως και η Φύση – μέσα από την εναλλαγή ζωής και θανάτου, από γενιά σε γενιά. Αυτό το πρώτο σπίτι, το πρώτο καταφύγιο, τα ανοιχτά λαγόνια της Γης, ο ακατάλυτος τάφος, η Σπηλιά, εξακολουθεί να μας γοητεύει και σήμερα και θα συνεχίζει να μας γοητεύει για πάντα, αφού βρίσκεται στα πιο βαθιά κατάστιχα της ύπαρξής μας, με τον βαθιά ανοίκειο και ανίκητα οικείο χαρακτήρα της.