Στο έργο του Ντοστογιέφσκι (εκδ. Καστανιώτη, 1990), ο μεταφραστής και δοκιμιογράφος Κωστής Παπαγιώργης (1947-2014) προσεγγίζει το έργο του Ρώσου λογοτέχνη μέσα απ’ τη ζωή του, τοποθετώντας το στο γενικότερο πλαίσιο των πνευματικών αναζητήσεων της τσαρικής Ρωσίας του 19ου αιώνα. Το βιβλίο, μάλλον πυκνογραμμένο, διαιρείται σε τρεις κύριες ενότητες.
Αρχικά, σκιαγραφούνται λεπτομερώς οι ιστορικές συνθήκες διαμόρφωσης της Ρωσίας, με μια εκτενή παρέκβαση για τη ζωή και το έργο του Nτοστογιέφσκι, ύστερα προσεγγίζονται οι πρώτοι λογοτεχνικοί «πειραματισμοί» του Ρώσου συγγραφέα, και τέλος, αναλύονται τα μεγάλα (σε όγκο και φιλοσοφικά νοήματα) μυθιστορήματά του, όπου αποκρυσταλλώθηκαν οι βαθύτεροι προσωπικοί προβληματισμοί του.
Η βασική θέση που υποστηρίζεται στο παρόν δοκίμιο είναι η εξής: η Ρωσία ιστορικά διαμορφώθηκε, τόσο θρησκευτικά όσο και πολιτισμικά, με άκρως μιμητικό τρόπο, δηλαδή ακολουθώντας τα πρότυπα άλλων εθνών, οπότε ο δικός της ιστορικός ρόλος πάντα έδειχνε κάπως ασαφής και αβέβαιος. Μετά την Άλωση της Πόλης από τους Οθωμανούς, η Ρωσία σιγά σιγά θεωρήθηκε η «Τρίτη Ρώμη», η υποτιθέμενη συνεχίστρια της Pax Romana Christiana, δηλαδή η νέα ισχυρή χριστιανική αυτοκρατορία που υποτίθεται πως θα ένωνε τους λαούς και θα έφερνε το ιερό φως της Χριστιανοσύνης σε ολόκληρο τον κόσμο.
Κάθε ρωσική θεώρηση έπρεπε στο εξής να λαμβάνει μια θέση απέναντι σ’ αυτή τη παραδοσιακή μεσσιανική προσδοκία. Ενδεικτικά, ο Γκόγκολ, σύμφωνα με τον Παπαγιώργη, απέτυχε να συμβιβάσει αυτές τις μεσαιωνικής προέλευσης ιδέες με τη συγγραφή του. Στην περίπτωσή του, που ήταν αγωνιώδης και είχε δυστυχώς τραγική κατάληξη, ο δημιουργός-καλλιτέχνης συγκρούστηκε με τις ιδέες του. Αντίθετα, στην περίπτωση του Nτοστογιέφσκι, οι ιδέες Ρωσία-Ορθοδοξία-μεσσιανισμός, τροφοδοτούσαν τον δημιουργό και εκείνος τις εξέφραζε αρμονικά μέσα στα μυθιστορήματά του. Αυτό ήταν που τον ανέδειξε σ’ έναν από τους κορυφαίους μυθιστοριογράφους του κόσμου.
Ωστόσο, και ο ίδιος ο Nτοστογιέφσκι πέρασε από διάφορες φάσεις: από τα νεανικά του έργα όπου εκφράζεται ένας έντιμος σοσιαλιστικού χαρακτήρα ανθρωπισμός, μέχρι τα χρόνια της ωριμότητας με τις βαθιές θρησκευτικές αναζητήσεις, συντελέστηκαν πολλά μέσα στο πνεύμα του.

Σημαντικό ρόλο έπαιξαν τα προσωπικά του βιώματα: σύλληψη, εικονική εκτέλεση, καταδίκη και τετραετής φυλάκιση σε σιβηρικό κάτεργο στο Όμσκ, πλάι σε κάθε λογής εγκληματίες και κακούργους του ρωσικού λαού. Όπως υποστηρίζει ο Παπαγιώργης, το σημείο τομής στην αλλαγή πεποιθήσεων του Nτοστογιέφσκι στάθηκε η σύντομη νουβέλα του Το Υπόγειο. Εκεί, ο Ρώσος συγγραφέας απέρριψε και σατίρισε ανελέητα τον νεανικό του λογοτεχνικό ρομαντισμό, επιλέγοντας αντ’ αυτού την διείσδυση στα μύχια της ψυχής των ηρώων του.
Αυτή η τόσο βαθιά ψυχολογική διείσδυση, που σχεδόν αποτελεί σήμα κατατεθέν του Nτοστογιέφσκι, επιτεύχθηκε με ένα μέσο: την «αθεμιτουργία». Η αθεμιτουργία, εξηγεί και πάλι ο Παπαγιώργης, είναι μια υπερβολική πράξη στην οποία παρασύρει τους ήρωές του, με σκοπό την αποκάλυψη του εσωτερικού τους κόσμου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Ρασκόνλικοφ στο μυθιστόρημα Έγκλημα και Τιμωρία, ο οποίος δεν διστάζει να υπερβεί κάθε όριο αποδεκτής κοινωνικής συμπεριφοράς, διαπράττοντας έναν διπλό φόνο.
Ακριβώς έτσι ξεπερνιέται η κοινή λογική (και η ηθική), και φανερώνεται το «μυστικό» θείο στοιχείο που υπάρχει βαθιά μέσα του. Μετά τις σκληρές εμπειρίες της Σιβηρίας, ο Nτοστογιέφσκι έκανε τη μεγάλη του λογοτεχνική «στροφή», ταυτίζοντας στα έργα του κάποιες ιδέες με τους χαρακτήρες που τις ασπάζονται, μετουσιώνοντας όμως και τις αρχαίες αναζητήσεις της Ρωσίας σε μερικά αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας.
Όπως είναι αναμενόμενο, ο Κωστής Παπαγιώργης δεν αποφεύγει την αναμέτρηση με το γνωστό ερώτημα του πόσο σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν για τον ίδιο τον Nτοστογιέφσκι οι φιλοσοφικές ιδέες που εκφράζονται μέσα στα μυθιστορήματά του. Απορρίπτοντας τις θέσεις όσων, όπως ο Όσιος Ιουστίνος Πόποβιτς (Ορθόδοξη θεολογία) και ο Lev Stestov (Υπαρξιακή φιλοσοφία), προσπάθησαν να εντάξουν, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, τον Nτοστογιέφσκι στη χριστιανική πίστη και απολογητική, ο Παπαγιώργης υποστηρίζει ότι στα μυθιστορήματά του οι ιδέες και το έργο συνταυτίζονται αρμονικά, χωρίς το ένα ν’ αφομοιώνεται απ’ το άλλο. Ωστόσο, συμπληρώνει ότι ο Nτοστογιέφσκι δεν είναι παράδειγμα «προφητικού» ανθρώπου, όπως εσφαλμένα νομίζεται. Σύμφωνα με τον ίδιο, πρόκειται για έναν από τους τελευταίους εκφραστές του μεσαιωνικού πνεύματος, ένα ιδεολογικό κατάλοιπο μιας εποχής που έχει πια ανεπίστρεπτα παρέλθει.
Στο συμπέρασμα αυτό καταλήγει ο Παπαγιώργης. Εδώ, όμως, μπορούν να προβληθούν και μερικά κριτικά σχόλια. Συγκεκριμένα, ο Παπαγιώργης τονίζει μάλλον υπερβολικά τα «νοσηρά» στοιχεία του προσωπικότητας του Nτοστογιέφσκι, σαν να μην επρόκειτο για έναν άνθρωπο που κατέληξε σε μια μάλλον γαλήνια οικογενειακή ζωή, και που, μάλιστα, τότε ακριβώς έγραψε μερικά από τα σημαντικότερά του έργα (π.χ. τους Αδελφούς Καραμάζοβ). Επιπλέον, όταν τον αποκαλεί εκπρόσωπο του μεσαιωνικού παρελθόντος, μοιάζει να υπερακοντίζει και ο ίδιος τις ιδέες του έργου του, χάρη κυρίως στο οποίο θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους «προφήτες» του σύγχρονου κόσμου (π.χ. έχει υποστηριχθεί ότι οι Δαιμονισμένοι ήταν μια διορατική «πρόβλεψη» της Ρωσικής Επανάστασης).
Αυτές είναι ίσως κάποιες αντιρρήσεις στα όσα ελέχθησαν. Σε κάθε περίπτωση, το παρόν δοκίμιο αποτελεί μια προσεγμένη και διεισδυτική μονογραφία για το ντοστογιεφσκικό έργο, ισορροπώντας αρμονικά ανάμεσα στην έμφαση στις φιλοσοφικές ιδέες και στην έμφαση στην καλλιτεχνική έκφρασή τους από τον σπουδαίο Ρώσο δημιουργό.