Tην Τρίτη 9/12/2023, στον πολυχώρο της Πρεσβείας της Πορτογαλίας, υπό τον συντονισμό του μεταφραστή και διερμηνέα Νίκου Πρατσίνη και του φιλόλογου Χρήστου Κωτσακόπουλου, εκ μέρους του Πολιτιστικού Τομέα της Πρεσβείας της Πορτογαλίας, εορτάστηκαν τα 50 χρόνια από την Επανάσταση των Γαριφάλων (25/4/1974). Ξεκινώντας με μια παρουσίαση-συζήτηση σχετικά με την Επανάσταση, καθώς και τα προ και τα μετά από αυτήν, ο εορτασμός ολοκληρώθηκε με την ομαδική μετάφραση 4 ποιημάτων —από δύο ποιητές και δύο ποιήτριες—, ποιημάτων που εμπνεύσθηκαν (ή εμπνεύσανε…) την Επανάσταση των Γαριφάλων.
Στην εκδήλωση και στη συλλογική μετάφραση συμμετείχαν:
Έφη Αργυρίου, Ιωάννα Ασλανίδου, Teresa Breia, Βερονίκη Δαλακούρα, Πωλίνα Δημέα, Βανέσσσα Ζερβογιάννη, Κύρος Κοκκας, Λυμπέρης Κορέας, Χρήστος Κωτσακόπουλος, Σοφία Λέτσιου, Γιάννης Μπαρμπίτσας, Άννα Νούση, Ιφιγένεια Ντούμη, Μαρίνα Παπαδοπούλου, Χρήστος Πέππας, Νίκος Πρατσίνης, Ηλιάννα Φρειδερίκη Πρίφτη, Αντιγόνη Ρισσάκη, Αρετίνα Στεφανή, Λουσιάνα Τσελέπη, Μαρία Χατζηχαραλάμπους, Χρήστος Χορταρέας
Tα μεσάνυχτα της 24ης προς την 25η Απριλίου του 1974 o πορτογαλικός καθολικός ραδιοφωνικός σταθμός Rádio Renascença μεταδίδει το τραγούδι του José Afonso με τον τίτλο Grândola Vila Morena:
Ήταν το σύνθημα για να εκδηλωθεί ένα στρατιωτικό πραξικόπημα καλά οργανωμένο από προοδευτικούς, κατώτερους στην πλειονότητά τους, αξιωματικούς, αλλά με την κάλυψη και αρκετών ανώτερων. Βασικός, κοινός για όλους (και δηλωμένος) στόχος ήταν η άμεση λήξη των αποικιακών πολέμων στην Αφρική (Αγκόλα, Μοζαμβίκη, Γουινέα-Μπισάου), οι οποίοι είχαν ξεκινήσει στις αρχές τις δεκαετίες του ‘60 και συνεπάγονταν για την χώρα μεγάλη οικονομική αιμορραγία, διπλωματική απομόνωση και την απώλεια ζωών χιλιάδων νέων που πολεμούσαν μακριά από τις εστίες τους. Καθώς και την διογκούμενη κοινωνική δυσαρέσκεια, στον βαθμό που υπήρξαν περίοδοι που το 25% της νεολαίας υπηρετούσε στον στρατό.
Το πραξικόπημα, επιβλήθηκε εύκολα σχετικά εύκολα —και αναίμακτα— και οι αποικίες ανεξαρτητοποιήθηκαν τα επόμενα 2-3 χρόνια. Έτσι, η Πορτογαλία, η παλαιότερη αποικιοκρατική χώρα της Ευρώπης, από την οποία είχε ξεκινήσει η αποικιακή εξάπλωση τον 14ο αιώνα, συνέταξε το υστερόγραφο σε αυτή την ιστορική περίοδο που είχε εγκαινιάσει. Η χώρα, υπό το δικτατορικό καθεστώς του Σαλαζάρ, είχε αποπειραθεί, παρωχημένα, να υπάρξει ως «πολυηπειρωτικό» και «πολυεθνικό κράτος», σε μια εποχή που οι μεγάλες αποικιοκρατικές δυνάμεις, Αγγλία, Γαλλία, Ολλανδία «κατέβαζαν ρολά» μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Η αποτυχία ήταν μοιραία, σε μια εποχή που οι ΗΠΑ και η ΕΣΣΔ, διαγκωνίζονταν για να ελέγξουν χώρες που πολεμούσαν για την αποαποικιοποίησή τους. Ο Σαλαζάρ, με το βλέμμα στις δάφνες του παρελθόντος είχε θελήσει να προσδώσει ένα όραμα στο τυραννικό καθεστώς του για να το διαιωνίσει. Να μετατρέψει τις αποικίες σε «υπερπόντιες επαρχίες».
Και η χώρα ξυπνούσε τώρα απότομα στην «έρημο του πραγματικού»: ήταν, απλώς η πιο φτωχή χώρα της Δ. Ευρώπης, με το υψηλότερο ποσοστό αναλφαβητισμού. Το 1974 είναι, τηρουμένων των αναλογιών, για την Πορτογαλία, το αντίστοιχο του ελληνικού ’22, με χιλιάδες Πορτογάλους, τους λεγόμενους retornados (παλιννοστούντες), να επιστρέφουν από την Αφρική στην μητρόπολη και να έχουν δυσκολίες προσαρμογής. Ή το αντίστοιχο του 1898 της Ισπανίας, την ιστορική στιγμή της απώλειας των τελευταίων αποικιών που της απέμεναν, της Κούβας, των Φιλιππίνων και του Πουέρτο Ρίκο.
Παράλληλα, όμως, όπως όλοι θα έπρεπε να περιμένουν, το πραξικόπημα έριχνε και την χαριστική βολή στο παλαιότερο απολυταρχικό καθεστώς της Δ. Ευρώπης, το Estado Novo (Νέο Κράτος), ένα δικτατορικό πολίτευμα με πολλά φασιστικά στοιχεία, βασιζόμενο σε έναν αυστηρό καθολικισμό και μια παραδοσιοκρατία, που είχε αρχίσει να οικοδομείται από τα τέλη της δεκαετίας του ’20. Τότε που ο στρατός παρέδωσε την πρωθυπουργία στον Σαλαζάρ, μετά από τις συνεχείς εναλλαγές φιλομοναρχικών και ριζοσπαστικών φιλελευθέρων στην εξουσία, την χρονίζουσα οικονομική κρίση και τις συγκρούσεις φασιστών με κομμουνιστές και αναρχικούς στο δρόμο. Στα γεγονότα, δηλαδή, που ακολούθησαν την δολοφονία του Μanuel II το 1910, και την κατάλυση της μοναρχίας.
Το πραξικόπημα του στρατού της 25ης
Απριλίου του 1974 σύντομα ακολούθησαν μεγάλες και συνεχείς λαϊκές κινητοποιήσεις, με τη συμμετοχή της αριστεράς και των συνδικάτων και με πολλά κοινωνικά και οικονομικά αιτήματα. Με τον λαό στους δρόμους, καταλήψεις εργοστασίων, απαλλοτριώσεις μεγάλων έγγειων ιδιοκτησιών, το πραξικόπημα μεταβαλλόταν ορμητικά σε μια επανάσταση, την Επανάσταση των Γαριφάλων. Στην χώρα είχε αρχίσει να πνέει απότομα άνεμος ελευθερίας όσον αφορά τη δημόσια έκφραση όλων των απόψεων, τη θέση της γυναίκας και άλλων καταπιεσμένων κοινωνικών ομάδων, την ισότιμη απονομή της δικαιοσύνης και άλλα πολλά. Το μέχρι πού θα έφταναν οι αλλαγές, από την εγκαθίδρυση, δηλαδή, μιας κοινοβουλευτικής δημοκρατίας μέχρι και μικρές, ή και ριζικές ακόμα, αλλαγές του κοινωνικοοικονομικού καθεστώτος, οδήγησε σε αρκετές συγκρούσεις ανάμεσα σε μερίδες της αριστεράς, σε ρήξεις μέσα στο Κίνημα των Ενόπλων Δυνάμεων (MFA), το οποίο είχε ανοίξει τους ασκούς του Αιόλου την 25/4/1974, αλλά και σε απόπειρες πραξικοπημάτων από νοσταλγούς του σαλαζαρισμού ή κάποιους που οραματίζονταν, ακόμα, κάποιες μεσοβέζικες λύσεις για το ζήτημα των αποικιών.
Τελικά, το 1976 ψηφίστηκε το νέο σύνταγμα και εξελέγη ο πρώτος πρόεδρος της χώρας, ο στρατηγός Ramalho Eanes, ο οποίος είχε συμπράξει με τους συνωμότες που ανέτρεψαν την δικτατορία. Η χώρα ήταν πλέον μια αντιπροσωπευτική δημοκρατία σαν τις άλλες της Δ. Ευρώπης.
Παρά τις κάποιες ομοιότητες, οι οποίες οδηγούν συχνά σε συγκρίσεις μεταξύ του σαλαζαρισμού, με τον ισπανικό εμφύλιο και τον φρανκισμό, αλλά και τον ελληνικό εμφύλιο ή/και τη δικτατορία των συνταγματαρχών στην Ελλάδα, η Πορτογαλία διαφοροποιείται αισθητά ως προς τη σύγχρονή της ιστορία της από τις άλλες δύο χώρες του ευρωπαϊκού νότου. H Πορτογαλία βίωσε μεν την μακρόχρονη δικτατορία του Estado Novo, με την μυστική αστυνομία PIDE να παρακολουθεί τους πάντες και να προβαίνει σε βασανιστήρια και δολοφονίες, δεν γνώρισε όμως έναν πολυαίμακτο εμφύλιο, ούτε και έναν ακραίο διχασμό, η δε μεταπολίτευσή της, αναίμακτη, είχε ως έναυσμα τους αποικιακούς πολέμους. Και, το κυριότερο, ήταν τελικά ο ίδιος ο στρατός που κατέλυσε την δικτατορία και άνοιξε το δρόμο προς το μέλλον για τον λαό. Ο στρατός που κάποιες δεκαετίες πριν είχε ανοίξει διάπλατα τον δρόμο του δικτάτορα προς την εξουσία. Το γεγονός αυτό ρίζωσε στο φαντασιακό των Πορτογάλων και, μοιραία θα έλεγε κανείς, καθόρισε συμβολικά τη σύνοψη της κυρίαρχης, τελικά, αφήγησης για την Επανάσταση των Γαριφάλων, με αφορμή τα γαρίφαλα που πρόσφερε ο λαός στους εξεγερμένους στρατιωτικούς της 25ης
Απριλίου στους δρόμους της Λισαβόνας. Την εικόνα του παιδιού που βάζει το γαρίφαλο στην κάννη του όπλου του στρατιώτη. Σαν ένα μικρό αντίδωρο για την χαρισμένη ελευθερία.
Το πώς εννοούσε ο κάθε Πορτογάλος αυτή την ελευθερία ήταν, προφανώς, κάτι πολύ διαφορετικό για τον καθένα. Όπως και το τι προσδοκούσε από την Επανάσταση σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο, καθώς και το πώς τη βίωσε. Η ποίηση, όπως και κάθε μορφή τέχνης, συναρτάται σε μεγάλο βαθμό με το προσωπικό στοιχείο, την προσωπική πορεία/ιστορία του ποιητή, οπότε η στάση του απέναντι σε ένα ιστορικό γεγονός με τόσο εύρος, βάθος, εμβέλεια και απήχηση ποικίλει εντυπωσιακά. Θα το δούμε αυτό στους 4 ποιητές και τα ποιήματά τους που ακολουθούν.
Σοφία ντε Μέλου Μπρέινερ Άντρεζεν
Η Sophia de Mello Breyner Αndresen (Πόρτo 1914-Λισαβόνα 2004), αριστοκρατικής καταγωγής και με προγόνους Δανούς και Αυστριακούς, με σπουδές κλασικής φιλολογίας, θεωρείται η μέγιστη των Πορτογαλίδων ποιητριών του 20ού αιώνα και τιμήθηκε με το βραβείο Camðes (1999). Μεγαλωμένη σε αυστηρό και συντηρητικό καθολικό περιβάλλον, στα νεανικά της χρόνια ηγήθηκε καθολικών φοιτητικών κινήσεων. Στη συνέχεια άλλαξε εντυπωσιακά ιδέες και στάση σε πολλά κοινωνικά ζητήματα.Επηρεασμένη από την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα, τους μεγάλους κλασικούς της δυτικής ποίησης, τον Καμόενς, τον Χέλντερλιν, έγραψε πολλά ποιήματα εμπνευσμένα από τη θάλασσα, τη μυθολογία, την αρχαιολατρεία και τα «αιώνια θέματα» (έρωτας, θάνατος, φύση κλπ.), συνδυάζοντας το έντονο συναίσθημα με τον στοχασμό. Έγραψε ακόμη βιβλία για παιδιά και διηγήματα.
25 AΠΡΙΛH
Ετούτο είναι το ξημέρωμα που πρόσμενα
Η πρώτη μέρα ακέραιη και ατόφια
Όπου αναδυόμαστε από τη νύχτα και τη σιωπή
Και κατοικούμε ελεύθεροι την υπόσταση του χρόνου.
Από τη συλλογή O Nome das Coisas (Το όνομα των πραγμάτων), 1977
Ζόρζε ντε Σένα
Ο Jorge de Sena (Λισαβόνα 1919-Σάντα Μπάρμπαρα, Καλιφόρνια 1979) ήταν γόνος μεσοαστικής οικογένειας, γιος εμποροπλοιάρχου. Ευφάνταστος, ονειροπόλος και φιλομαθής, θέλησε να γίνει αξιωματικός του πολεμικού ναυτικού για να ταξιδεύει, αλλά υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει τις σπουδές στη Σχολή Δοκίμων λόγω σωματικής αδυναμίας και αδεξιότητας σε ένα εκπαιδευτικό ταξίδι. Σπούδασε μηχανικός και εργάσθηκε μέχρι το 1959 στα δημόσια έργα της χώρας του ως μηχανικός οδοποιίας. Παντρεύτηκε και απέκτησε εννέα παιδιά. Αν και καθολικός ήταν ένας βαθιά ελευθερόφρων διανοούμενος, πάντα ανοιχτός στο νέο και το διαφορετικό. Ήταν μάλιστα και ο πρώτος μεταφραστής του Καβάφη στα πορτογαλικά: 94 ποιήματα, το 1970, μέσω της αγγλικής μετάφρασης του Μαυροκορδάτου. Συμμετείχε σε συνομωσία ανατροπής της δικτατορίας, αναγκαζόμενος να διαφύγει στη Βραζιλία, όπου δίδαξε πορτογαλόφωνη λογοτεχνία στο πανεπιστήμιο της Μπαΐα και παρουσίασε το διδακτορικό του με θέμα τον Camões. Το 1964, με την εγκαθίδρυση της δικτατορίας στην Βραζιλία, φεύγει για τις ΗΠΑ, όπου θα διδάξει σε έδρες ισπανικών και πορτογαλικών σπουδών στα πανεπιστήμια του Ουισκόνσιν και της Σάντα Μπάρμπαρα. Εξαιρετικός ποιητής, ακατάτακτος σε λογοτεχνικούς συρμούς και ρεύματα, με ποικιλία στη θεματολογία και στη γραφή του, καλός πεζογράφος και δοκιμιογράφος με ευρύτατη θεματολογία και βαθύς γνώστης πολλών γνωστικών πεδίων, έγραψε ακόμη θεατρικά έργα ενώ αλληλογραφούσε συχνά με τους σημαντικότερους πορτογαλόφωνους διανοούμενους της εποχής του. Τo 1974, μετά την Επανάσταση των Γαριφάλων, επέστρεψε στην Πορτογαλία. Δεν βρήκε θέση όμως σε κανένα πανεπιστήμιο της χώρας του, παρά τη φήμη του, και δεν τιμήθηκε με διακρίσεις. Επέστρεψε στην Σάντα Μπάρμπαρα, όπου και πέθανε.
ΤΟ ΧΡΩΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ
Δεν πρόκειται να πεθάνω δίχως να μάθω
ποιο είναι το χρώμα της ελευθερίας.
Εγώ δεν μπορώ παρά να είμαι
από τη γη ετούτη όπου γεννήθηκα.
Έστω και αν στον κόσμο ανήκω
και αν η αλήθεια πάντοτε νικά
τι εστί να είσαι ελεύθερος εδώ,
δεν πρόκειται να πεθάνω δίχως να το μάθω.
Τα μετατρέψανε όλα σε κακία
και σε έγκλημα σχεδόν το να ζεις.
Αλλά, έστω και αν τα κρύβουνε όλα
και αν με θέλουν τυφλό και βουβό,
δεν πρόκειται να πεθάνω δίχως να μάθω
ποιο είναι το χρώμα της ελευθερίας.
Μιγκέλ Τόργκα
Ο Miguel Torga (Τρας-ος-Μόντες 1907-Κοΐμπρα, 1996) γεννήθηκε σε φτωχή οικογένεια, εργάστηκε από μικρός ως θυρωρός στο Πόρτο και ως παιδί για τα θελήματα. Μετά μετανάστευσε για να δουλέψει στη Βραζιλία. Γύρισε και σπούδασε ιατρική στην Κοΐμπρα και, στη συνέχεια, εργάσθηκε ως αγροτικός γιατρός και ως ΩΡΛ με δικό του ιατρείο στην ίδια πόλη. Παράλληλα, το 1929, άρχισε να συνεργάζεται με την Presença, κορυφαία επιθεώρηση του δεύτερου πορτογαλικού Μοντερνισμού. Το 1930, με τις πρώτες αισθητικής, αλλά και ιδεολογικής και πολιτικής, φύσεως διαφωνίες, μεταξύ φιλοκαθεστωτικών και αριστερών συνεργατών (πολλοί από τους δεύτερους προσχώρησαν στο ρεύμα του πορτογαλικού νέο-ρεαλισμού) αποχώρησε από την επιθεώρηση, Εξέδωσε το έργο Quarto Dia da Criação do Mundo [Τέταρτη ημέρα της δημιουργίας του κόσμου], μια καταγγελία του φρανκισμού και μια μαρτυρία για τον ισπανικό εμφύλιο ταυτόχρονα, η οποία είχε ως αποτέλεσμα την ολιγόμηνη φυλάκισή του από το δικτατορικό καθεστώς του Σαλαζάρ (1940). Άφησε πενήντα περίπου ποιητικές συλλογές, διηγήματα, δοκίμια και μυθιστορήματα, καθώς και ένα ενδιαφέρον 16τομο Ημερολόγιο (1941-1994). Το 1989 ο Μ. Τόργκα τιμήθηκε με το βραβείο Camðes στην πρώτη απονομή του. Πάντα αντικομφορμιστής, ανένταχτος, βαθιά σκεπτικιστής, σαρδόνιος και αντισυμβατικός, είναι ένας από τους μεγαλύτερους Πορτογάλους πεζογράφους του 20ου αιώνα, φροντίζοντας να δίνει φωνή στον απλό άνθρωπο, αυτόν που συνήθως υποφέρει τα πάνδεινα προκειμένου να προχωρήσει η ιστορία, όπως πίστευε ο Ισπανός Μιγέλ ντε Ουναμούνο, ίνδαλμα του συγγραφέα, μεζί με τον Μιγέλ ντε Θερβάαντες.
ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ
Ελευθερία εσύ, η εν τοις ουρανοίς…
Έλεγε η δέηση του πάτερ ημών που ήξερα,
Ζητώντας, ταπεινά, από σε,
Το σέβας το επιούσιο να τιτιβίσεις.
Όμως η παντοδύναμη καλοσύνη σου
Πού να με ακούσει.
—Ελευθερία εσύ, η επί της γης…
Κι όλο δυνάμωνε η φωνή
Από συγκίνηση.
Όμως μια θλιβερή σιωπή έθαβε
Την πίστη που ξεχείλιζε
Από την προσευχή.
Μέχρι που μια μέρα, θαρρετά,
Κοίταξα σε άλλη μεριά, και μπόρεσα, έκθαμβος,
Να γευτώ, επιτέλους,
Τον άρτο για την πείνα μου.
Ελευθερία εσύ, η εν εμοί,
αγιασθήτω το όνομά σου.
Νατάλια Κορέια
Η Natália Correia (Πόντα Ντελγκάδα της νήσου Σάου Μιγκέλ των Αζορών-Λισαβόνα, 1993) ήταν διανοούμενη, πολιτική ακτιβίστρια (σε θέματα κυρίως της γυναικείας χειραφέτησης), δημοσιογράφος και ποιήτρια· συνέθεσε και τον Ύμνο των Αζορών. Κεντρική μορφή της πορτογαλικής πολιτιστικής επικαιρότητας επί σειρά ετών σε εφημερίδες, περιοδικά, μπουάτ, καλλιτεχνικά καμπαρέ, ραδιοτηλεόραση, συνεργάσθηκε με μεγάλες μορφές του καλλιτεχνικού κόσμου της εποχής της. Από το πάντα ανοιχτό σπίτι της πέρασαν ο Γκράχαμ Γκριν, ο Χένρι Μίλερ και ο Ιονέσκο. Χειραφετημένη για την εποχή και την χώρα γυναίκα, παντρεύτηκε 4 φορές. Υπήρξε πάντα, εντός ορίων, πολέμιος του καθεστώτος, ενώ μετά την Επανάσταση διετέλεσε βουλευτής του κεντροδεξιού κόμματος PSD. Άφησε αρκετά πεζά καθώς και ένα πλούσιο ποιητικό έργο εμπνευσμένο από τον σουρεαλισμό, την μεσαιωνική πορτογαλική ποίηση, τον μυστικισμό αλλά και την καθημερινότητα και την επικαιρότητα της εποχής, όντας πάντα μια αγαπημένη από το ευρύ κοινό αναγνωστικό κοινό ποιήτρια
ΠΑΡΑΠΟΝΟ ΤΩΝ ΝΕΑΝΙΚΩΝ ΛΟΓΟΚΡΙΜΕΝΩΝ ΨΥΧΩΝ
Μας δίνουν ένα κρίνο και ένα μαχαίρι,
και μια ψυχή για να πάμε στο σχολείο,
και μια πινακίδα που υπόσχεται
ρίζες, στελέχη και κάλυκα του άνθους.
Μας δίνουν έναν φανταστικό χάρτη
που έχει τη μορφή μιας πόλης
και ένα ρολόι και ένα ημερολόγιο
όπου δε φαίνεται η ηλικία μας.
[…]
Χτενίζουν τα έρημα κρανία μας
μαζί με τις περούκες των γιαγιάδων μας
για να μη μοιάζουμε ποτέ σε εμάς
στις ώρες της μοναξιάς μας.
Μας δίνουνε ένα τσουρέκι που ανιστορεί
την δίχως πλοκή ιστορία μας
και δεν κάνει να ηχεί στην μνήμη μας
άλλη λέξη εκτός από τον φόβο.
[…]
Μας δίνουν ένα όνομα και μια εφημερίδα,
ένα αεροπλάνο και ένα βιολί.
Αλλά δε μας δίνουν το ζώο
που καρφώνει τα κέρατα στη μοίρα.
Μας δίνουν ναυτάκια από χαρτόνι
με σφραγίδα στο διαβατήριο.
Γι’ αυτό η δική μας διάστασή
δεν είναι η ζωή. Ούτε κι ο θάνατος.
Από τη συλλογή Dimensão Encontrada (Ανευρεθείσα διάσταση), 1957
Η πρωτοβουλία αυτή, εκπαιδευτικού και πολιτιστικού χαρακτήρα, για τον εορτασμό των 50 χρόνων από την Επανάσταση των Γαριφάλων μέσω της διοργάνωσης εργαστηρίου ομαδικής μετάφρασης, είχε την υποστήριξη του Ινστιτούτου Καμόενς (Camões, I.P.), το οποίο στόχο του έχει την προώθηση της πορτογαλικής γλώσσας παγκοσμίως, καθώς και της πορτογαλόφωνης λογοτεχνίας. Από τη θέση αυτή, όλοι οι συντελεστές του εργαστηρίου ευχαριστούμε τον εν λόγω φορέα. Το εργαστήριο αυτό της ομαδικής μετάφρασης, εντασσόμενο σε σειρά παρόμοιων δράσεων που θα συνεχιστεί, αφιερώνοντας την αμέσως επόμενη εκδήλωση στη συμπλήρωση 500 ετών από την γέννηση του LuÍs Vaz de Camões, οφείλει πάρα πολλά και στον αναπληρωτή επικεφαλής της Αρχής της Πρεσβείας, τον κύριο Tiago Carvalho, τον οποίο επίσης ευχαριστούμε θερμά.