Η μετάφραση είναι προϊόν του μαθήματος «Μετάφραση από τα Ισπανικά στα Ελληνικά» που διδάσκει ο επίκουρος καθηγητής Κωνσταντίνος Παλαιολόγος στο πλαίσιο του Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ «Διερμηνεία και Μετάφραση», κατεύθυνση Μετάφρασης. Συμμετείχαν οι φοιτήτριες: Χριστίνα Ευθυμίου, Θωμαή Κωνσταντίνου, Ανδρομάχη Παπαγγελή, Χρυσούλα Χρυσουλάκη.

Το 1924 ο εικοσάχρονος Πάμπλο Νερούδα εκδίδει στο Σαντιάγο της Χιλής το δεύτερο βιβλίο του, στον εκδοτικό οίκο Nascimento, με τίτλο Είκοσι ερωτικά ποιήματα και ένα τραγούδι χωρίς καμιάν ελπίδα. Από αυτά, το «Ποίημα 20» έγινε ιδιαίτερα διάσημο. Ποιος δεν θυμάται τους όμορφους αλεξανδρινούς στίχους που το συνθέτουν; Το ποίημα ξεκινάει ως εξής:

Puedo escribir los versos más tristes esta noche.
Escribir, por ejemplo: «La noche está estrellada,
y tiritan, azules, los astros, a lo lejos»^[1]

Στην καθομιλουμένη, θα μπορούσαμε να πούμε: «Χθες, το πρωινό ήταν συννεφιασμένο, το απόγευμα ηλιόλουστο και η νύχτα έναστρη». Κάτι το οποίο, προφανώς, δεν μπορεί παρά να σημαίνει, πάνω κάτω, ότι «τα σύννεφα είχαν καλύψει τον ουρανό το πρωί, ο ήλιος έλαμπε το απόγευμα και τα αστέρια λαμπύριζαν τη νύχτα». Αυτός είναι ο λόγος που εξεπλάγην όταν βρήκα εντελώς τυχαία στο ίντερνετ^[2] πως ο Αμερικανός μεταφραστής W[illiam] S[tanley] Merwin το είχε αποδώσει ως εξής:

Tonight I can write the saddest lines.
Write for example, «The night is shattered
and the blue stars shiver in the distance».

Βέβαια, σύμφωνα με το αγγλοϊσπανικό λεξικό Simon and Schuster’s International Dictionary, η πρώτη σημασία του ρήματος shatter είναι: «καταστρέφω, κάνω κομμάτια, σπάω, συντρίβω, θρυμματίζω, κατακερματίζω». Δηλαδή, στην εκδοχή του Merwin, η νύχτα δεν είναι estrellada με την έννοια «έναστρη», αλλά estrellada με την έννοια «συντριμμένη». Αντίθετα, οι μεταφραστές David Ossman και Carlos B. Hagen,^[3] το είχαν αποδώσει ως εξής:

I can write the saddest poem of all tonight.
Write, for instance: «The night is full of stars,
and the stars, blue, shiver in the distance».

Έτσι έχουν τα πράγματα, συλλογίστηκα: ενώ στη μετάφρασή τους οι Ossman και Hagen είδαν στον ουρανό γαλήνια και αληθινά αστέρια, ο Merwin, σκοντάφτοντας σε μια γλωσσική πέτρα που τον κατακρήμνισε σε άτοπο νόημα, είδε, μεταφορικά μόνο, αστεράκια, ως συνέπεια ενός δυνατού χτυπήματος. Ωστόσο, δεδομένου ότι ο Merwin είναι μεταφραστής που χαίρει ιδιαίτερης εκτίμησης, και ότι τα κείμενα που αναπαράγονται στο ίντερνετ δεν είναι πάντα απολύτως αξιόπιστα, προσπάθησα να επαληθεύσω την ύπαρξη της εν λόγω μετάφρασης στην έκδοση Twenty Love Poems and a Song of Despair.^[4] Καθώς ήταν αδύνατον να βρω αυτό το βιβλίο στο Μπουένος Άιρες, κατάφερα να μου στείλει το συγκεκριμένο απόσπασμα μια φίλη από τις ΗΠΑ, η Michele McKay Aynesworth.^[5]

Και είναι γεγονός ότι σε αυτό το βιβλίο η μετάφραση του Merwin είναι αρκετά διαφορετική:

Write, for example, «The night is starry
and the stars are blue and shiver in the distance» (σελ. 57).

Συνεπώς, αυτό σημαίνει, ότι ο Merwin μετέφρασε άψογα την έναστρη νύχτα του Νερούδα. O λόγος, όμως, για τον οποίον η εκδοχή με το ασυνάρτητο shattered εμφανίζεται σε τόσες ιστοσελίδες, αποτελεί για μένα μυστήριο. Αυτό το μυστήριο με έκανε να υποπτευθώ ότι ίσως ούτε η μετάφραση που κυκλοφορεί στο ίντερνετ και αποδίδεται στους Ossman και Hagen είναι η αυθεντική. Έτσι –ακόμα και με κίνδυνο αυτή η κυρία να με στείλει, και με το δίκιο της, στο διάολο– ενόχλησα ξανά τη Michele, ζητώντας της αυτή τη φορά να αναζητήσει την εν λόγω μετάφραση και να εξακριβώσει πώς εμφανίζεται στο βιβλίο^[6]. Πράγματι, και χάριν στη γυναικεία ανεκτικότητά της, η υποψία μου επιβεβαιώθηκε:

Write, for instance: «The night is full of stars,
and the planets, blue, twinkle far away» (σελ. 77).

Από αυτό το συμβάν –τόσο ποιητικό, θλιμμένο, έναστρο, αστρικό και πλανητικό– μπορούμε να εξαγάγουμε το εξής δίδαγμα: το ίντερνετ είναι αναμφίβολα πολύ χρήσιμο για να ενημερωνόμαστε με ταχύτητα, αλλά τουλάχιστον όσον αφορά τα λογοτεχνικά ζητήματα (όπου επικρατούν λεπτές έννοιες και αποχρώσεις) τα βιβλία εξακολουθούν να είναι το πιο κατάλληλο εργαλείο.

__________
Πρώτη δημοσίευση του παρόντος κειμένου: El Trujamán. Revista diaria de traducción, Δεκέμβριος 2014.