Ο Άνθιμος Γαζής (Μηλιές Πηλίου 1764 – Σύρος 1828), γνωστός σπουδαίος λόγιος κληρικός και εκπαιδευτικός με θεολογική και κλασική φιλολογική παιδεία, ήταν από το 1797 ο εφημέριος στον ναό του Αγίου Γεωργίου της Βιέννης αφού χειροτονήθηκε αρχιμανδρίτης στο Πατριαρχείο μετά από ετήσια θητεία εκεί. Μέλος των τριών πρώτων επαναστατικών Εθνοσυνελεύσεων (1822, 1823, 1827) είναι λιγότερο γνωστός ως χαρτογράφος, κυρίως δύο σημαντικών τετράφυλλων χαρτών, ενός παγκόσμιου και ενός της Ελλάδας, που εκδόθηκαν στη Βιέννη το 1800· πολύ λίγο διαδεδομένοι και οι δύο, σχεδόν σπάνιοι. Ο παγκόσμιος χάρτης (ή άτλας) απεικονίζει τα δύο ημισφαίρια της υδρογείου σφαίρας και μεγάλο αριθμό διαφόρων απεικονίσεων μικρότερου μεγέθους. Η τυπολογία του ανήκει σε οικογένεια παγκοσμίων χαρτών που εμφανίστηκαν ήδη από τον 16ο αιώνα και αποτέλεσαν μεγάλη μόδα της γαλλικής και ολλανδικής χαρτογραφικής σχολής σε όλη τη διάρκεια του 17ου αιώνα, αλλά και αργότερα· ίδιας τυπολογίας ήταν ο χάρτης του Χρύσανθου Νοταρά (Πάδοβα 1700) και του Ιωάσαφ Ιβηρίτη (Βιέννη 1797). Αντίτυπο του σπάνιου παγκόσμιου χάρτη του Γαζή σώζεται στην Κοζάνη. Ο χάρτης (ή πίναξ) της Ελλάδας του Πηλιορείτη λόγιου λανθασμένα φέρεται ως σμίκρυνση της Χάρτας του Ρήγα· στην πραγματικότητα είναι ένας διαφορετικός χάρτης (βλ. βιβλιογραφία εδώ) και κατά την εξωτερική και την εσωτερική χαρτογραφική αναγνώριση (π.χ. προβολικό σύστημα), αλλά και κατά σημαντικά συμβολικά φιλολογικά συμφραζόμενα. Το αναπαραγόμενο λάθος ίσως να οφείλεται στο ότι ο χάρτης του Γαζή ―μικρότερος κατά το ήμισυ της Χάρτας― έχει χαραχτεί από τον ίδιο χαράκτη και επειδή με μια πρώτη αθώα ματιά του θεατή φαίνεται να μοιάζει στο πρότυπο του Ρήγα.
Όμως το χαρτογραφικό ενδιαφέρον του Γαζή δεν έμεινε στους δύο σπάνιους τετράφυλλους χάρτες του. Επεκτάθηκε χαρτογραφικά σε γεωγραφικά βιβλία, όπως η επανέκδοση της Μελετίου Γεωγραφίας, με διδακτικούς χάρτες (Βενετία 1807) και σε φιλολογικά, όπως στα Λεξικά του· εκεί κυριαρχεί μια κορυφαία συμβολική εικόνα χαρτογραφικού περιεχομένου. Αυτή την εικόνα σχολιάζουμε εδώ, ενδεικτική των ιδεών του Γαζή στη Βιέννη ―και πολλών Ελλήνων― στο μεσοδιάστημα των δύο πρώτων δεκαετιών πριν την Επανάσταση του 1821 και πριν τη μύησή του στη Φιλική Εταιρεία το 1816. Πρόκειται για μια εικόνα σχεδιασμένη από τον Johann Zitterer σε χάραξη του Carl Hermann Pfeifer (ειδικού στη βρετανικής προέλευσης τεχνική της σημειογραφίας) μέλους της καισαροβασιλικής Ακαδημίας Καλών Τεχνών της Βιέννης. Είναι το εισαγωγικό διακοσμητικό στην πρώτη έκδοση του Β΄ τόμου (Ι-Π) του Ελληνικού Λεξικού του Άνθιμου Γαζή (Βενετία 1812). Κυκλοφόρησε ένα χρόνο μετά την έκδοση στη Βιέννη του Λόγιου Ερμή και δύο πριν την ίδρυση της Φιλικής (1814) και την έναρξη του Συνεδρίου της Βιέννης (1814-1815) για την επιστροφή της Ευρώπης στην πριν τους Ναπολεόντειους Πολέμους τάξη. Στο Συνέδριο συμμετείχε ο Καποδίστριας, ως μέλος της ρωσικής διπλωματικής αντιπροσωπείας, και τότε θα γνωρίσει ο Γαζής τον μετέπειτα κυβερνήτη της Ελλάδας, άλλον έναν από τους πολύ λίγους Έλληνες γνώστες των χαρτών. Ενημερώνοντας τον Καποδίστρια για τη Φιλόμουσο Εταιρεία των Αθηνών ―είχε ιδρυθεί πριν έναν χρόνο με επίτροπο τον αρχιμανδρίτη― ο Γαζής τον έπεισε να ιδρύσει τη Φιλόμουσο Εταιρεία της Βιέννης, με έμφαση στην καλλιέργεια των επιστημών. Η συγγένεια των ιδεών του Γαζή με εκείνες του Καποδίστρια, για τα εθνικά διλήμματα των Ελλήνων, είναι εμφανής στην συγκυρία εκείνη. Είναι χαρακτηριστικό το επίγραμμα στην αρχή του Β΄ τόμου του Λεξικού του. Μεταφέρει από τον Ηρόδοτο (Η΄ 59) τις αντικρουόμενες σκέψεις του Κορίνθιου στρατηγού Αδείμαντα και του Θεμιστοκλή, περί του πολεμικού πρακτέου, πριν τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας, ἐν τοῖσι ἀγῶσι οἱ προεξανιστάμενοι ῥαπίζονται. [...] Οἱ δέ γε ἐγκαταλειπόμενοι οὐ στεφανοῦνται. Η μεταφορά αυτή και η χρήση της από τον Γαζή επιβεβαιώνει ανάλογες σκέψεις που επικρατούσαν ανάμεσα στους Έλληνες δέκα χρόνια πριν το 1821, ενώ η περίτεχνη χαρτογραφικού περιεχομένου εικόνα του εξωφύλλου στο Λεξικό προβάλει ισχυρά μηνύματα. Ο Γαζής φαίνεται ότι σχετίζονταν με τους δύο αυστριακούς δημιουργούς της εικόνας αυτής, όπως δείχνει και το πορτρέτο που του φιλοτέχνησαν, αλλά και από το ότι ο Zitterer ήταν συνεργάτης του επίσης σημαντικού χαράκτη Karl Robert Schindelmayer, ο οποίος χάραξε τον παγκόσμιο χάρτη του Γαζή το 1800· οι δυο τους, Schindelmayer και Zitterer είναι οι δημιουργοί του γνωστού πορτρέτου σε ακουατίντα του αυτοκράτορα Φραγκίσκου Β΄. Είναι φανερό ότι ο αρχιμανδρίτης Άνθιμος ήταν κοντά σε σπουδαίους δημιουργούς και στον κόσμο της χαρτογραφικής παραγωγής που ανθούσε τότε στη Βιέννη, με κύριο δημιούργημα τον πρώτο αυστριακό παγκόσμιο γεωγραφικό Άτλαντα του Anton Schrämbl, για τον οποίο ο Schindelmayer είχε επίσης χαράξει τον χάρτη της Ελλάδας.
Τι όμως απεικονίζει η χαρτογραφικού περιεχομένου εικόνα που μας απασχολεί εδώ; ποια τα μηνύματά της; Και μήπως αναγνωρίζεται η εικόνα αυτή σε γεγονότα που επηρέασαν εθνικές ιδεολογίες που προϋπήρχαν μεν συγκεκριμενοποιήθηκαν δε στις μετά την επαναστατική περίοδο 1821-1829 ιδεολογικές εξελίξεις της Ελλάδας; Η εικόνα στο Λεξικό, με χαρτογραφικό περιεχόμενο, είναι απλή, με τρεις πρωταγωνιστές: στα άκρα της δύο πολύ γνωστά πρόσωπα αναφοράς της ελληνικής αρχαιότητας και στο μέσον ένας «ευρείας γεωγραφίας» μεγάλος ακτογραμμικός χάρτης· μεγάλος σε σχέση με τα μεγέθη των δύο προσώπων. Τον μεγάλο χάρτη με την Ελλάδα στο κέντρο της, που αποδίδεται όχι τυχαία με μορφή «σινδόνης» ―γνωρίζει καλά τα σύμβολα και τα συμφραζόμενά τους ο λόγιος αρχιμανδρίτης― κρατούν από το δυτικό (αριστερό) του άκρο η σταθερά και ήρεμα καθήμενη Αθηνά, με αμυντική εξάρτυση προστασίας της κεφαλής και του σώματός της, και από το ανατολικό (δεξιό) του άκρο ο φτερωτός δημοφιλής Ερμής, ιπτάμενος και ευλύγιστος, μέ όλα τα εξαρτήματα της κινητικότητάς του. Η Ελλάδα στο κέντρο του χάρτη συνδέει τη Δύση με την Ανατολή που αντιπροσωπεύουν δυτικά η Ιταλία και ανατολικά η Ασία Μικρά, όπως γράφεται το τοπωνύμιο. Η επιμελής συμπερίληψη της Σικελίας παραπέμπει στην ένθετη Σικελία του πριν δώδεκα χρόνια χάρτη της Ελλάδας του Γαζή, ενώ η Κύπρος ―επίσης ένθετη σε εκείνον τον χάρτη― δεν φαίνεται τώρα, ίσως λόγω του διπλώματος της σινδόνης-χάρτη εκεί όπου είναι η γεωγραφική της θέση. Η εσωτερική χωρική ταξιθεσία της εικόνας δεν είναι τυχαία. Η Αθηνά, η θεά της Γνώσης, χωρίς επιθετικό οπλισμό, αλλά προστατευμένη από κράνος και ασπίδα, κάθεται εκπέμποντας ηρεμία, αυτοπεποίθηση με το κύρος και την πειθαρχία των γραμμάτων και της σοφίας κρατώντας τον χάρτη μπροστά από τη ωραία γεωμετρία ενός αρχαίου μνημείου. Η θέση της είναι στη Δύση. Από τη Δύση η Γνώση κρατάει τον χάρτη της Ελλάδας. Ο Ερμής, ο θεός του Εμπορίου και της Επιχειρηματικότητας, ειρηνικός και ζωηρός αγγελιοφόρος ίπταται και κρατάει το άλλο άκρο του χάρτη στην Ανατολή. Ο συμβολισμός είναι προφανής. Η ανύψωση της «σινδόνης» με τη χαρτογραφική απεικόνιση της Ελλάδας στο μέσον γίνεται από την ελληνική Γνώση της Δύσης και από το εύκαμπτο και επικοινωνιακό ελληνικό πνεύμα του Εμπορίου και της Επιχειρηματικότητας της Ανατολής. Η Ελλάδα συνδέει με αυτά τη Δύση με την Ανατολή. Ένα ισχυρό οπτικοποιημένο μήνυμα του Άνθιμου Γαζή, με εμβληματικές διαστάσεις, σε μια κρίσιμη προεπαναστατική καμπή των Ελλήνων. Ο Γαζής το συνδυάζει με το απόσπασμα του Ηροδότου, για τις πριν τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας διεργασίες των Ελλήνων· η νέα φάση της πορείας τους θα στηριχθεί στην κληρονομιά της ελληνικής γνώσης επί της οποίας επένδυσε το κλέος της η Δύση και στο ελληνικό εμπορικό και επιχειρηματικό πνεύμα που αναπτύχθηκε και διαδόθηκε στην Ανατολή. Ένα μήνυμα διαχρονικά επίκαιρο με τον ένα, τον άλλο ή τους πολλούς τρόπους θεώρησης των ελληνικών πραγμάτων μέχρι σήμερα. Τα γράμματα και η ευμάρεια. Να ήταν άραγε ένα μήνυμα μιας «ιδέας» του ―και χαρτογραφικά εύστροφου― Μηλιώτη αρχιμανδρίτη; Μιας «ιδέας» που μπορεί να εξελίχθηκε και σε «μεγάλη» αργότερα; Μπορεί μήπως να περιέγραφε την εικόνα του Λεξικού του Γαζή στη Βουλή με λόγια, τριάντα χρόνια μετά, ο επιρρεπής στα περί των χαρτών πρωθυπουργός Κωλέττης; ήδη από το 1810 και μέχρι την Επανάσταση γιατρός στα Γιάννινα των γραμμάτων όταν ο Β΄ τόμος του Λεξικού τυπώθηκε στη Βενετία στο τυπογραφείο Μιχαήλ Γλυκύ του εξ Ιωαννίνων. Μήπως την οπτικοποιημένη «ιδέα» του Γαζή μετασχημάτισε σε λόγια ο πρώτος συνταγματικός πρωθυπουργός της Ελλάδας; ... Η Ελλάς ως εκ της γεωγραφικής της θέσεως είναι το κέντρον της Ευρώπης. Με την δεξιάν της πιάνει τας χείρας της Δύσεως, και με την αριστεράν της τας χείρας της Ανατολής και τας συνδέει. Η Ελλάς ήτο προωρισμένη, ως φαίνεται, καταπίπτουσα να δώση τα φώτα εις την Δύσιν, και σήμερον ανισταμένη να φωτίση την Ανατολήν. Ημείς, Κύριοι, κατοικούμεν αυτήν την ένδοξον Ελλάδα, ημείς πρέπει να δώσωμεν τον εξευγενισμόν εις την Ανατολήν. Από αυτόν τον όρκον, και από την μεγάλην ιδέαν, την οποίαν πρέπει να έχωμεν περί του εαυτού μας, ίδον εμπνευσμένους τους πληρεξουσίους εις τας παρελθούσας Συνελεύσεις μας ... Μια εικόνα μιας προεπαναστατικής «ιδέας» που μπορεί να έγινε «μεγάλη» με τον λόγο; Πώς άλλωστε θα μπορούσε να αποκλειστεί αυτό με βεβαιότητα; Το σίγουρο πάντως είναι ότι και σε αυτά τα λόγια της «μεγάλης ιδέας» ενυπάρχει η γεωγραφία και το πνεύμα της Ελλάδας μαζί με τα βασικά σημεία του ορίζοντα, Ανατολή και Δύση, όπως τα ορίζει στον χάρτη η φαινόμενη τροχιά του ήλιου...
Χρησιμοποιήθηκαν ως βιβλιογραφία:
E. Λιβιεράτος. Άγιον Όρος και Κύπρος στον χάρτη της Ελλάδος του Άνθιμου Γαζή 1800. Αγιορειτική Βιβλιοθήκη, 2008. ISBN 978-960-86970-8-9.
Ε. Λιβιεράτος. Χαρτογραφικές Περιπέτειες της Ελλάδας 1821-1919. Αθήνα, ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, 2009. ISBN 978-960-201-194-2.
Ε. Λιβιεράτος. Η Χάρτα του Ρήγα. Τα δύο (συν) πρόσωπα. Μια άλλη ανάγνωση του χάρτη. Θεσσαλονίκη, Βιβλιοθήκη & Κέντρο Πληροφόρησης ΑΠΘ, 2017, 108-113. ISBN 978-960-243-707-0.