Το βιβλίο αυτό ήδη από το 1956 έχει πάρει την άγουσα προς την συμπαντική χοάνη (Κ.Χ. Γρόλλιος, Τέχνη αλυπίας, Κοινοί τόποι του προς Πολύβιον του Σενέκα και πηγαί αυτών, Παράρτημα αρ. 10 των Ελληνικών, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1956). Θα το θυμούνται οι απόφοιτοι των –ήντα και άνω της Φιλοσοφικής του ΑΠΘ. Ήταν η διδακτορική διατριβή του περί ού ο λόγος, σε όχι και τόσο light καθαρεύουσα για την οποία απορώ πώς συμφώνησε ο εισηγητής της Ι.Θ. Κακριδής. Ένας ευπατρίδης Κερκυραίος ο Γρόλλιος που τώρα θα αναπαύεται κάπου στο μαγικό αυτό νησί. Αργότερα είχε γίνει ακαδημαϊκός, μετέφρασε Οράτιο και, λένε, ότι έγραψε και ποιήματα. Εκείνο που σέβομαι απόλυτα σε όλους αυτούς τους φιλολόγους παλαιάς –ίσως και κάποιοι νέας– κοπής είναι ότι, αν μη τι άλλο, διέθεταν ένα αδιαμφισβήτητο σίγουρο υπόβαθρο: την απόλυτη γνώση των κλασικών γλωσσών. Θυμάμαι τον αείμνηστο φιλόσοφο Γεράσιμο Βώκο να μου λέει για τον, αείμνηστο επίσης, φιλόλογο Γιάννη Καζάζη: «του έδωσα ένα πολύ δύσκολο φιλοσοφικό κείμενο στα λατινικά το οποίο έπρεπε οπωσδήποτε να ξέρω τι λέει και αυτός μου το μετάφρασε άμεσα με ένα τέτοιο τρόπο που ήταν σα να το ερμηνεύει κιόλας».

Το βιβλίο το είχα καταχωνιάσει από το 1967, αλλά πάντα διατηρούσα μία αίσθηση από τότε ότι στα παραθέματά του κρυβόταν ψήγματα ενός άδολου και γνήσιου λυρισμού που δεν τον περίμενα και από Ρωμαίους – αστειεύομαι. Ευτυχώς το ξαναβρήκα. Έχει την κλασική δομή μονογραφίας που βάζει μία σειρά από ερωτήματα στα οποία προσπαθεί να απαντήσει. Κάτι που δύσκολα το βλέπεις ξεκάθαρα στις μέρες μας, ακόμη και στις διατριβές.

Πιο συγκεκριμένα: Πρόλογος, Εισαγωγή, Το πρόβλημα, Αι πηγαί, Επεξεργασία, Συμπεράσματα, Βιβλιογραφία. Στις πηγές, αναφέρεται στις ψυχολογικές θεωρίες των αρχαίων φιλοσόφων και στην παράδοση των παραμυθητικών επιχειρημάτων. Στις ψυχολογικές θεωρίες –κάτι εξαιρετικά πρωτοποριακό για την εποχή του– αναφέρεται βέβαια και στον Αντιφώντα, ο οποίος σε οίκημα στη Κόρινθο ασκούσε τέχνη αλυπίας για όλους τους «κατεχομένους υπό λύπης, οιονδήποτε το μέγεθός της» (σ.37).

Βέβαια η σχετική έρευνα πρέπει να ήταν στα σπάργανα αν και τότε θα ήταν γνωστά τα σωζόμενα αποσπάσματα από το έργο του σοφιστή ή δεν θα ενδιέφεραν περαιτέρω τον Γρόλλιο ενώ, σήμερα, μετά μισό αιώνα, φαίνεται –ήταν επόμενο– να έχει προχωρήσει, αν κρίνει κανείς από το πρόσφατο σχετικά βιβλίο της Δέσποινας Μωραϊτου, Τέχνη αλυπίας, Ο σοφιστής Αντιφών και η ψυχολογία στην Αρχαία Ελλάδα, Gutenberg 2016. Αντιγράφω από την παρουσίασή του στο culture now.gr:
«Ψυχοσωματική ενότητα, αρχή της ηδονής, ο πολιτισμός ως πηγή δυστυχίας, Eγώ, Αυτό και Υπερεγώ, ερμηνεία των ονείρων: Εικοσιπέντε αιώνες πριν από τον Φρόιντ ο Αντιφών ο Αθηναίος μιλά για την Τέχνη Αλυπίας και ιδρύει στην Κόρινθο το πρώτο κέντρο ψυχοθεραπείας.
Ο Αντιφών γεννήθηκε στην Αθήνα τον 5ο αιώνα π.Χ. Ασχολήθηκε με θέματα που αφορούν τους νόμους και τη δομή της κοινωνίας. Δίδαξε πως η αλήθεια βρίσκεται στην ισορροπία των νόμων της φύσης οι οποίοι καταργούν τις εθνικές και κοινωνικές διακρίσεις. Θεωρούσε παιδεία εκείνη που διαμορφώνει την προσωπικότητα του νέου κατά τέτοιο τρόπο ώστε να αντιστέκεται σε παράγοντες που τον φθείρουν και τον αλλοτριώνουν.
Αναρχικός και αμοραλιστής ή ηθικολόγος υποστηρικτής της μη επιθετικότητας μεταξύ των ανθρώπων; Οι απόψεις για εκείνον διίστανται. Δεν αμφισβητείται όμως το γεγονός ότι ο σοφιστής είναι συγγραφέας των έργων Περί αληθείας, Περί ομονοίας, Περί κρίσεως ονείρων, Πολιτικός και Τέχνη αλυπίας. «Τα αποσπάσματα που σώζονται» όπως παρατηρεί η Jacqueline de Romilly «αποκαλύπτουν ένα διορατικό και απαισιόδοξο ψυχολόγο που οι πικρές αποφάνσεις του θυμίζουν συχνά Θουκυδίδη». Από το συνολικά σημαντικό έργο του Aντιφώντα ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι είχε επινοήσει μια τεχνική για την αποφυγή των θλίψεων, τέχνην αλυπίας. Ετοίμασε μάλιστα έναν χώρο στην Κόρινθο, κοντά στην αγορά, και ανήγγειλε ότι μπορεί να θεραπεύει όσους έπασχαν από θλίψη χρησιμοποιώντας ως μέσο τον λόγο. Μίλησε για την επίδραση της γνώμης πάνω στο σώμα, για τον σύνδεσμο ανάμεσα στα μη συμφέροντα και τη λύπη, για το σημαντικό ρόλο που παίζουν τα παιδικά χρόνια κάθε ανθρώπου, για τις κοινωνικές συμβάσεις και τον τρόπο που επιδρούν στην πραγματική φύση του καθενός. Προσπάθησε, ακόμα να αποκωδικοποιήσει τα σύμβολα των ονείρων και των χρησμών με εκλογικευτικό τρόπο αρνούμενος το μεταφυσικό υπόβαθρό τους.
Στο πρόσωπο του Αντιφώντα μπορούμε να αναγνωρίσουμε τον πρόδρομο της ψυχολογικής έρευνας και πρακτικής, με αρχές που και σήμερα δέχεται η ψυχολογία. Η μελέτη του έργου του αποδεικνύει την ύπαρξη –μέσα στους κόλπους της φιλοσοφίας αλλά διακριτής– ψυχολογικής επιστήμης στην αρχαιότητα. Τα σχετικά μάλιστα στοιχεία, συστηματικά επεξεργασμένα, συναποτελούν την ιστορία της ψυχολογίας στην αρχαιότητα κατ’ αναλογία προς την ιστορία της ιατρικής».

Ο κατάλογος των διασωθέντων πλήρως, ή αποσπασμάτων, ή μόνο τίτλων, παραμυθητικών λόγων, τουλάχιστον αυτών που παραθέτει ο Γρόλλιος (σ. 27-34) είναι μεγάλος – των αρχαιοελληνικών και των λατινικών. Παραμυθητικοί λόγοι ή, καλύτερα, φράσεις, εντοπίζονται ήδη στα ομηρικά έπη. Πρόκειται για λογοτεχνικό είδος που διαμορφώθηκε σταδιακά, απόκτησε δικούς του κανόνες και, κατά τον Γρόλλιο (σ. 58-59) διαμόρφωσε, εντέλει, 11 παραμυθητικά θέματα/επιχειρήματα, κειμενικά δείγματα των οποίων παραθέτει. Π.χ. Θέμα Γ. Οι θρήνοι ουδέν ωφελούν (Ομ. Ω 522, Ευρ. απ. 336). Θέμα Ε. Ο θάνατος οδηγεί εις την αθανασίαν (Πίνδ. Απ. 129, 130, 131, Ολύμπ. Β 68, Δημ. Επ. 34, Υπερ. Επ. 43). Θέμα Ι. Δάνειον τα αγαθά (Ευρ. Φοίν. 555). Θέμα Λ. Οι θρήνοι δεν ευχαριστούν τους νεκρούς (Μενέξ. 248 Β).

Ο Σενέκας, προκειμένου να παρηγορήσει τον Πολύβιο, διατυπώνει συνολικά 10 επιχειρήματα το καθένα από τα οποία σχετίζεται με κάποιο από τα θέματα που αναφέραμε. Π.χ. Επιχείρημα 2. Οι θρήνοι είναι ανωφελείς γιατί δεν συγκινούν την τύχην (=Θέμα Γ). Επιχείρημα 7. Εάν η ψυχή του νεκρού ζει, απολαμβάνει μετά θάνατον ευδαίμονος αθανασίας (=Θέμα Ε). Ακολουθεί μία επίπονη και πολύ διεξοδική ανάλυση και των δέκα επιχειρημάτων, ανάλυση η οποία διαπιστώνει ότι στην ουσία πρόκειται για κοινούς τόπους γνωστούς ήδη από την ελληνιστική εποχή.

Το λογοτεχνικό αυτό είδος άνθισε στο Βυζάντιο, λιγότερο στη δύση και, αν κρίνει κανείς από το δελτίο τύπου σχετικά πρόσφατου βιβλίου του Β. Καραποστόλη, Τα ενάντια. Η τέχνη της παραμυθίας, Αλεξάνδρεια 2002, διατηρείται ως τις μέρες μας (Γιουρσενάρ, Πεσόα).

Όμως, για μένα, άλλο το εξαιρετικό αυτό λογοτεχνικό είδος και η «απόλαυσή» του και άλλο ο ανθρώπινος πόνος. Ίσως ο χρόνος είναι ο μόνος παραμυθητικός. Οι λόγοι είναι μάλλον δύσκολο να παίξουν ένα πρακτικό ή κοινωνικό ρόλο όπως θα το ήθελε ο Σενέκας, οι κατοπινοί του, και όσοι πριν απ΄αυτόν.

Το βιβλίο επανέρχεται ήδη στη συμπαντική χοάνη από όπου το είχα ανακαλέσει και στο ράφι της βιβλιοθήκης μου.

(Απρίλιος/Μάιος 2022)