His soul swooned slowly as he heard the snow falling faintly through the universe and faintly falling, like the descent of their last end, upon all the living and the dead.

Προλογικά

Όπως είναι γνωστό, οι «Νεκροί» −η τελευταία ιστορία του σπονδυλωτού έργου Δουβλινέζοι του Joyce− θεωρούνται από τα σημαντικότερα διηγήματα του 20ού αιώνα. Στα ελληνικά έχουμε έξι μεταφράσεις του έργου από το 1945 έως το 1988. Συγκεκριμένα, τους «Νεκρούς» μετέφρασαν οι Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη (1945),^[1] Μαντώ Αραβαντινού (1971),^[2] Κοσμάς Πολίτης (1971),^[3] Σωτήρης Μπερνίτσας (1971)^[4], Άρης Μπερλής (1984)^[5] και Δ. Ν. Σιάτρας (1988).^[6] Μελετώντας από καιρό τους Δουβλινέζους και ιδιαίτερα τους «Νεκρούς»,^[7] διαπίστωσα ότι σε αρκετές περιπτώσεις δεν τηρήθηκαν οι βασικές προϋποθέσεις ανάγνωσης και μετάφρασης του διηγήματος. Με τον όρο «βασικές προϋποθέσεις» δεν εννοώ τα αυτονόητα, δηλαδή τη γλωσσική επάρκεια του μεταφραστή όσον αφορά στη γλώσσα-πηγή και τη γλώσσα-στόχο, προϋπόθεση sine qua non, αλλά και τη γνώση του βίου και της ιδεολογίας του συγγραφέα, της συγκυρίας γένεσης του έργου, καθώς και των πολιτισμικών συστημάτων του πρωτοτύπου κειμένου και της λογοτεχνίας-υποδοχής.

Το Κείμενο: ανάγνωση, ερμηνεία, μετάφραση

Ο σχολαστικός μεταφραστής, πριν αρχίσει την ανάλυσή του, θα πρέπει πρώτα να δηλώσει γιατί μεταφράζει, τί είδους μετάφραση θέλει να κάνει και να αιτιολογήσει τις επιλογές του. Ακολούθως, το πρώτο βήμα, όπως επισημαίνουν ο Paul Ricoeur^[8] και η Katharina Reis,^[9] είναι η προσεκτική ανάγνωση του κειμένου, για να σχηματίσει ο μεταφραστής μια γενική ιδέα του τρόπου γραφής του συγγραφέα. Βάση εκκίνησης της προεργασίας πρέπει να είναι η χαρτογράφηση των στοιχείων που χρειάζονται διευκρίνιση και η ανάλυση όλων των παραμέτρων του (τίτλος, πηγές έμπνευσης, ονοματολογία των χαρακτήρων, λειτουργικά σύμβολα, γεωγραφία, πολιτισμός, γλώσσα, ύφος), δηλαδή το «ξεκλείδωμα» του κειμένου, η μελέτη, η κατανόηση και η ερμηνεία του. Με τον τρόπο αυτό θεραπεύεται η βασική προϋπόθεση, που είναι η γνώση των όρων δημιουργίας του έργου με την αποκωδικοποίησή του, πριν από το εγχείρημα της ισοδύναμης^[10] μετακωδίκευσής του.^[11] Κατά τη διαδικασία της μετάφρασης προβάλλονται δύο κύριες αντιστάσεις: η πρώτη από την πλευρά τού προς μετάφραση κειμένου και η άλλη από τη γλώσσα - στόχο που θα φιλοξενήσει το ξένο έργο. Βέβαια, για να πραγματοποιηθεί μια λογοτεχνική μετάφραση, που να αποτελεί καλλιτεχνική δημιουργία, πρέπει ο επίδοξος μεταφραστής να είναι και ικανός σύνθεσης κειμένου στη μητρική γλώσσα, δηλαδή πραγματικός ή δυνητικός δημιουργός συγγραφέας. Σύμφωνα με τα παραπάνω, θ’ αναφέρουμε δειγματοληπτικά κάποια παραδείγματα από τις μεταφράσεις των «Νεκρών» και θα επισημάνουμε την αιτία των αστοχιών.

1. Η αφετηρία, ο τίτλος και οι πιθανές πηγές του κειμένου

Ο τίτλος «The Dead» της τελευταίας ιστορίας των Δουβλινέζων πιθανό να έχει ως πρώτη αφετηρία το τραγούδι του Thomas Moore "Oh, Ye Dead!" από τη συλλογή του Irish Melodies· το αντιγράφω:

Oh, Ye Dead!

Oh, ye Dead! Oh, ye Dead! whom we know by the light you give
From your cold gleaming eyes,
Tho' you move like men who live,
Why leave you thus your graves,
in far off seas and waves,
Where the worm and the seabird only know your bed.
To haunt this spot, where all
Those eyes that wept your fall,
And the hearts that wailed you like your own, lie dead!
It is true, It is true, We are shadows cold and wan;
And the fair, and the brave whom we loved on earth are gone,
But still thus ev'n in death,
So sweet the living breath
Of the fields and the flow'rs in our youth we wander'd o'er,
That ere, condemn'd, we go,
To freeze 'mid Hecla's snow,
We would taste it awhile, and think we live once more!

Είναι γεγονός ότι ο τίτλος του διηγήματος «The Dead» προκάλεσε δυσκολίες στην απόδοσή του. Αν και φαίνεται διφορούμενος, αλλά δεν είναι πράγματι, διότι και τα γραμματικά δεδομένα και η ποιητική παραπέμπουν στον πληθυντικό. Αναλυτικότερα, η λέξη dead χρησιμοποιείται και ως επίθετο (dead body) αλλά και ως ουσιαστικό (the dead of the day). Το έναρθρο όμως σύνταγμα the dead ερμηνεύεται από τα σοβαρά λεξικά ως those who are dead, δηλαδή οι νεκροί. Πέραν, όμως, της γραμματικής, ο «αριστοτελικός» Joyce ως αληθινός ποιητής αίρεται από τα καθέκαστα στα καθόλου, όπως προκύπτει από τη μελέτη του έργου του. Στις ελληνικές μεταφράσεις οι περισσότεροι έχουν μεταφράσει τον τίτλο στον περιοριστικό της σημασίας του ενικό. Μάλιστα, ο Μπερνίτσας τον μεταφράζει «Ο πεθαμένος», γεγονός που ακυρώνει την πολυσημία του όρου νεκρός, που δεν σημαίνει μόνο τον φυσικό θάνατο. Τόσο το τραγούδι όσο και η ιστορία, εκτός από τον κοινό τίτλο, έχουν και παρόμοιο θέμα και ατμόσφαιρα. Στο τραγούδι μπορεί να επισημάνει κανείς λέξεις και σύμβολα της ζωής και του θανάτου, τα οποία βρίσκονται και στην ιστορία του Joyce. Ο Moore μιλά για ζωντανούς που ζουν σαν νεκροί, σκιές ανθρώπων, τάφους. Για ζωντανούς που ανακαλύπτουν τον νεκρό μέσα τους και «επανέρχονται» στη ζωή μιλά και ο Joyce.

Η πραγματική, όμως, μαγιά του διηγήματος είναι το αυτοβιογραφικό ποίημα του Joyce «She weeps over Ρahoon» από τη συλλογή Poems Penyeach, που αναφέρεται στον Σόνι Μπόντκιν, την πρώτη αγάπη της Νόρας, που ήταν θαμμένος στο κοιμητήρι της Rahoon στο Γκάλγουεϊ· το παραθέτω:

She weeps over Rahoon

Rain on Rahoon falls softly, softly falling,
Where my dark lover lies.
Sad is his voice that calls me, sadly calling,
At grey moonrise.

Love, hear thou
How soft, how sad his voice is ever calling,
Ever unanswered, and the dark rain falling,
Then as now.

Dark too our hearts, O love, shall lie and cold
As his sad heart has lain
Under the moongrey nettles, the black mould
And muttering rain.

Εκεί βρέθηκε ο Joyce το 1912, «για να ικανοποιήσει επιθυμία της Νόρας ή για να ξορκίσει τη σκιά του πεθαμένου αντίζηλού του»^[12]. Το ποίημα γράφτηκε το 1913, ένα χρόνο πριν από την έκδοση των Δουβλινέζων. Στους «Νεκρούς» ο Σόνι Μπόντκιν μετονομάζεται σε Μάικλ Φιούρι και ο Joyce βρίσκεται στη θέση του Γκάμπριελ. Όλο το έργο του Joyce είναι η ζωή του, και όλη η ζωή του είναι το έργο του· «είναι βέβαιο, όπως γράφει ο Μαραγκόπουλος, πως σπαράγματα της ψυχής και του σώματός του μοιράστηκαν δίχως φειδώ στο έργο του».^[13] Τα βιογραφικά, λοιπόν, στοιχεία πρέπει να είναι ο βασικός οδηγός κατανόησης, ερμηνείας και μετάφρασης του έργου του.

2. Ονοματολογία και συμβολισμοί

Στους «Νεκρούς», όπως εξάλλου και σε ολόκληρο το έργο του Joyce, δεν υπάρχει τίποτε τυχαίο. Τα πάντα είναι υπολογισμένα και ζυγισμένα, ώστε να συλλειτουργούν με τα υπόλοιπα στοιχεία για τον σκοπό του συγγραφέα. Έτσι, τα ονόματα των κύριων προσώπων υποκρύπτουν συμβολισμούς που υπηρετούν τη λειτουργία του κειμένου, η αποκωδικοποίηση των οποίων αποτελεί κλειδί για την ερμηνεία του, λ.χ.:

Γκάμπριελ (Κονρόι)
Το όνομα του Gabriel παραπέμπει στον αρχάγγελο Γαβριήλ, ο οποίος γνωρίζει «τα εσόμενα επ’ εσχάτων της οργής»^[14] και μεταφέρει στους ανθρώπους τα μηνύματα του Θεού για τη γέννηση νέας ζωής (Πρόδρομος, Μαρία, Ιησούς). Ο Joyce, λοιπόν, δεν ονοματοθετεί τυχαία. Το όνομα του Γκάμπριελ αποτελεί σύμβολο αλλά και νύξη για τα θεοφάνειά του, ότι θα εκδυθεί τον παλαιό εαυτό και θα ζήσει μια νέα ζωή.

Μάικλ (Φιούρι)
Ο ίδιος μηχανισμός χρησιμοποιείται κι εδώ. Το όνομα Michael παραπέμπει στον κατά μερικούς μόνον αρχάγγελο, τον αρχιστράτηγο Μιχαήλ, ο οποίος πολεμά το κακό και αφαιρεί με τη ρομφαία του ό,τι δεν είναι απαραίτητο στη ζωή. Αυτός συνοδεύει τον Ιησού στην κάθοδό του στον Άδη, αυτός «εν κελεύσματι [και] σάλπιγγι Θεού» θα σημάνει τη δεύτερη έλευση του Ιησού στη Γη, οπότε «και οι νεκροί εν Χριστώ αναστήσονται.^[15] Έτσι, το πρόσωπο αυτό συντελεί στην απελευθέρωση της ψυχής του Γκάμπριελ από το «νεκρό» μέρος της, καθώς η ιστορία του λειτουργεί ως καταλύτης, για «ν’ αναστηθεί» εκείνος από τους νεκρούς.

Lily
Η Λίλη, το πρώτο πρόσωπο που μας συστήνεται στην ιστορία, είναι το κορίτσι που υποδέχεται τους καλεσμένους των τριών αδελφών και τους καθοδηγεί στο δείπνο. Όμως, το ανθρωπωνύμιο αυτό προέρχεται από το ουσ. lily (λατ. lilium), που είναι η περιληπτική ονομασία των κρινοειδών ανθέων. Ο κρίνος συμβολίζει και στην αρχαία και στη χριστιανική θρησκεία την αγνότητα,^[16] αλλά χρησιμοποιείται και σε νεκρικές τελετουργίες, όπως λ.χ. εκείνη του Επιταφίου, και προοιωνίζεται την Ανάσταση. Η Λίλη - Κρίνος, λοιπόν, συμβολίζει τόσο την αγνότητα όσο και τη ζωή που θα αναστηθεί από τον θάνατο, διότι αυτή θα βοηθήσει τον Γκάμπριελ με την απόρριψη του πειράγματός του, την ώρα που μπαίνει στο σπίτι των θείων του, να συνέλθει, αλλά και να «επανέλθει» στη ζωή μετά τη συνάντησή του με τους νεκρούς.

3. Η «γεωγραφία» των «Νεκρών»

Η μελέτη της γεωγραφίας των «Νεκρών» είναι απαραίτητη για την κατανόηση της κίνησης των ηρώων του έργου μέσα στο χώρο και την ορθή ερμηνεία των λεγομένων. Ως γεωγραφικός τόπος των «Νεκρών» υπόκειται το παρακμιακό περιβάλλον του Δουβλίνου των αρχών του 20ού αιώνα, μιας μικρής σχετικά αλλά ενδιαφέρουσας πόλης, γεμάτης αντιφάσεις και περίπλοκο χαρακτήρα. Η ανθρωπολογία της αποτελείται από φτωχούς και πλούσιους, ντόπιους και μετανάστες, Καθολικούς και Προτεστάντες, απλούς και ήρεμους ανθρώπους, αλλά και αλκοολικούς, περιθωριακούς, αλήτες. Εν ολίγοις είναι το «αγαπημένο Βρωμοδουβλίνο» του Joyce, ο οποίος συμπυκνώνει στη μικρή αυτή φράση την πίκρα και τη λατρεία του για την πόλη του.^[17] Η άγνοια της γεωγραφίας των «Νεκρών» αποτελεί πηγή παρανοήσεων από τους απροετοίμαστους αναγνώστες και πολλών λαθών από τους μεταφραστές. Μερικά ενδεικτικά παραδείγματα για τεκμηρίωση των πραγμάτων.

Usher’s Island

Είναι το όνομα του δρόμου στις παρυφές της νότιας πλευράς της κοίτης του ποταμού Liffey που διασχίζει το Δουβλίνο. Εδώ διαδραματίζεται το δείπνο της ιστορίας. Η άγνοια του στοιχείου αυτού συνετέλεσε, ώστε μερικοί από τους μεταφραστές να πιστεύουν ότι πρόκειται για νησί, ενώ άλλοι το μεταγλωττίζουν φωνητικά λάθος, που αποκαλύπτει όχι μόνον την ανυπαρξία έρευνας για τη γεωγραφία του έργου αλλά και γλωσσική ανεπάρκεια. Οι περισσότεροι το μεταγράφουν ως «Άχερ / Ούσερ / Ώσερ / Γιούσερ Άιλαντ», ενώ η Αραβαντινού αστοχεί εντελώς μεταφράζοντας το οδωνύμιο ως «νησί του Άσερ». Από τους έξι μεταφραστές μόνον ο Άρης Μπερλής το μεταγλωττίζει ορθά ως «Άσερς Άιλαντ».

Kingstown and Dalkey line

Πρόκειται για τη σιδηροδρομική γραμμή από το Kingstown έως το Dalkey, η οποία μετά την Ιρλανδική επανάσταση μετονομάστηκε σε Dun Laoghaire. Η γραμμή ήταν γνωστή και ως Dalkey Atmospheric Railway. Σήμερα, αποτελεί μέρος του DART route. Το στοιχείο αυτό συνήθως παραλείπεται από αδυναμία διαχείρισής του, άλλοτε, όμως, πιστεύεται πως ήταν «περιφέρεια» (Μαυροειδή) ή μεταφράζεται ως [περιοχή] «του Κίνγκσταουν και του Δουβλίνου» (Αραβαντινού) ή «γενεαλογικό δέντρο» (Μπερνίτσας), λύσεις δηλαδή που προδίδουν την ανυπαρξία προεργασίας για την ταύτιση των τόπων.

Connacht

Μία από τις επαρχίες της Ιρλανδίας στο δυτικό μέρος της χώρας. Αποτελείται από τις πολιτείες Galway, Leitrim, Mayo, Roscommon και Sligo. Η συνειδητοποίηση του τόπου αυτού είναι απαραίτητη, διότι η Γκρέτα, η γυναίκα του Γκάμπριελ, όπως αναφέρεται στο διήγημα, κατάγεται από τη συγκεκριμένη επαρχία, όπως και η Nora Barnacle, η γυναίκα του Joyce, στο δε Galway βρισκόταν το κοιμητήρι της Rahoon, όπου ήταν θαμμένος ο Σόνι Μπόντκιν, ο πρώτος έρωτας της Νόρας. Και πάλι, όπως αναφέραμε πιο πάνω, η αφηγηματική «πραγματικότητα» αντιγράφει τη ζωή.^[18]

4. Ιστορικά και μυθολογικά πρόσωπα.

Christy Minstrels

Πρόκειται για καλλιτεχνικό νεοϋρκέζικο συγκρότημα υπό τη διεύθυνση του Edwin Pearce Christy που έδινε παραστάσεις παντομίμας, τα μέλη του οποίου συνήθιζαν να βάφουν τα πρόσωπα με φούμο. Η Μαυροειδή ονομάζει το σχήμα «Τροβαδούρους του Κρίστυ», η Αραβαντινού τους αποκαλεί «παλιάτσους». Η έκπληξη, όμως, έρχεται από τον Κοσμά Πολίτη, που πιστεύει ότι πρόκειται για «Χριστουγεννιάτικα κάλαντα», γεγονός που αποτελεί μιαν ακόμα αστοχία στην μετάφραση των «Νεκρών» και ενισχύει τον ισχυρισμό του Κουμανταρέα ότι ο Πολίτης χρησιμοποιούσε και συνεργάτες στις μεταφράσεις του,^[19] τα κείμενα των οποίων, όμως, δεν επιθεωρούσε επαρκώς.

Paris

Ο Γκάμπριελ στον λόγο του κατά το δείπνο, αναφερόμενος στις θείες του, τις «Τρεις Χάριτες», όπως τις ονομάζει με χαριτωμένο τρόπο και αγάπη, παρομοιάζει τον εαυτό του με τον μυθολογικό Πάρι, που βρίσκεται σε δυσκολία σε ποιαν από τις τρεις θα αποδώσει τα πρωτεία της νοικοκυροσύνης και της φιλοξενίας. Εδώ συμβαίνει το σχεδόν απίστευτο: οι περισσότεροι μεταφραστές αποδίδουν το όνομα Paris ανακόλουθα ως «Παρίσι» (στην περίληψη) και ως «Πάρις» (στην ανάπτυξη του λόγου), δηλαδή μεταφράζουν λέξεις, χωρίς προσοχή στη συνέπεια των σχετικών με τον λόγο του Γκάμπριελ. Στη συγκεκριμένη περίπτωση καταστρατηγείται και άλλη βασική προϋπόθεση· εκείνη της ανάγνωσης και επανανάγνωσης της μετάφρασης για διόρθωση πραγματολογικών λαθών και γλωσσικών αστοχιών.

5.Υλικός πολιτισμός (φαγητά, γλυκά, ποτά)

A dish of hot floury potatoes wrapped in a white napkin.

Η φράση «floury potatoes» σημαίνει [βραστές] αφράτες πατάτες, που σερβίρονται ακόμα και σήμερα στην Ιρλανδία ως συνοδευτικές ψητών. Όμως, η πλημμελής ή η πλήρης απουσία προεργασίας συνετέλεσε ώστε το «floury» να μεταφράζεται κατά λέξη με τα επίθετα «αλευράτες» και «αλευρωμένες» ή να πιστεύεται ότι πρόκειται για «πουρέ». Ορθά μεταφράζουν ως «αφράτες πατάτες» ο Πολίτης και ο Μπερλής.

With raspberry or orange jelly or with blancmange and jam

Το blancmange είναι ένα είδος κρέμας βανίλιας. Στο δείπνο σερβίρεται με ζελέ από σμέουρα ή μαρμελάδα πορτοκάλι. Μερικοί, όμως, μεταφραστές νομίζουν πως είναι «πελτές» ή «σάλτσα» ως εάν επρόκειτο για φαγητό.

Επιλογικά

Από τα ολίγα αυτά δείγματα πιστεύω πως έγινε φανερό αυτό που τονίζουν οι σοβαροί μελετητές και μεταφραστές, ότι δηλαδή πριν από κάθε μετάφραση πρέπει να ακολουθούνται τα εξής βήματα: πλήρης χαρτογράφηση των στοιχείων του έργου, συστηματική έρευνα για διευκρίνισή τους, μελέτη της γλώσσας, κατανόηση και ερμηνεία. Μόνο με αυτό τον οδικό χάρτη μπορεί να επιχειρηθεί μετάφραση, που να είναι πραγματική δημιουργία στο πολιτισμικό σύστημα-υποδοχής.