Δύσκολο να παραιτηθώ από τις εικόνες –Φιλίπ Ζακοτέ

H συνολική επιφάνεια του Ha Long Bay ή του Κόλπου του Δράκου, όπως θα μεταφράζαμε πρόχειρα στη γλώσσα μας, καλύπτει περί τα χίλια πεντακόσια τετραγωνικά χιλιόμετρα. Απέχει διακόσια περίπου χιλιόμετρα ανατολικά από το Ανόι. Χίλια οχτακόσια και πλέον νησιά ξεφυτρώνουν εκεί, το ένα αρκετά κοντά στο άλλο, καθιστώντας την περιοχή επισήμως ένα από τα λεγόμενα νεώτερα εφτά θαύματα του κόσμου. Ανήκει άλλωστε στις τοποθεσίες εκείνες που έχει θέσει ο οργανισμός της UNESCO υπό την προστασία του, ήδη από το 1994, στο πλαίσιο του γνωστού προγράμματος της «διατήρησης της παγκόσμιας κληρονομιάς». Σύμφωνα με την επικρατούσα δοξασία, τα νησιά συναποτελούν όλα τα σωτήρια εκείνα υπερδιαμάντια που ξέρασε ο πιστός σύμμαχος Δράκος του Κόλπου, με τη δέουσα ορμή την κατάλληλη στιγμή, για να απωθήσει τους εχθρούς που εισέβαλαν κάποτε στο Βιετνάμ. Υπάρχει και μια άλλη καταγωγική παραλλαγή, η οποία θέλει να πιστέψουμε ότι πρόκειται για τους ίδιους τους ακίνητους γόνους μιας προστάτιδας Δράκαινας, η οποία, αντί για οτιδήποτε άλλο, γέννησε τεράστιους βράχους. Πάντως εδώ ηττήθηκαν διαδοχικά οι στόλοι των Κινέζων, τρεις φορές συνολικά κατά την αρχαιότητα, αλλά και των Μογγόλων, το 1288, όταν αμφότεροι δοκίμασαν να αποβιβάσουν στρατεύματα στη μητρώα βιετναμέζικη γη.              
Συγκεντρώνοντας το δικαιολογημένο ενδιαφέρον εκατοντάδων χιλιάδων επισκεπτών κάθε χρόνο, αυτό το νησιωτικό σύμπλεγμα συγκαταλέγεται στα εμβλήματα της γεωγραφικής φυσιογνωμίας της χώρας. Το σχήμα καθορίζει σε μεγάλο βαθμό το όνομα των βραχονησίδων και των υπολοίπων προεξοχών της γης. Άλλη μια φορά η φαντασία συμμετέχει πρόθυμα στην ολοκλήρωση του έργου μιας εντυπωσιακής αλληλουχίας γεωφυσικών προσαρμογών. Αναφέρω τις εξής ενδεικτικές βαφτιστικές δηλώσεις: ο Κύων, η Χελώνα, ο Παπαγάλος, οι Πετεινοί που μαλώνουν, η Ανθρωποκεφαλή, η Σέλα του Αλόγου, η Μητέρα και ο Γιος που χαιρετούν τον Πατέρα, οι Πύλες που ανοίγουν στον Ουρανό, ο Πελεκάνος. Μόνο ένα τρίτο των νησιών διαθέτει προς το παρόν όνομα. Τα υπόλοιπα φαίνεται να περιμένουν στη σειρά την έμπνευση των αρχών ή την ευρηματικότητα κάποιων προσφυών κατοίκων για να πάρουν μέρος στο παιχνίδι της ατελεύτητης και πολυμήχανης ονοματοποιίας. Δύο από όλα αυτά κατοικούνται. Μάλιστα το ένα ονομάζεται Ποίημα. Οι πηγές των ιστορικών μάς βεβαιώνουν ότι ο βασιλιάς Le Thanh Tong, ένα μεσημέρι του όχι τόσο μακρινού 1464, διέταξε τον γραμματέα του να σκαλίσει σε έναν εισαγωγικό βράχο του νησιού τους στίχους του, που μόλις προ ολίγου είχε συνθέσει.

Ούριες οι λέξεις. Δεν προπορεύονται, ακολουθούν για την ώρα τις ματιές μας. Συμφιλιώνονται γρήγορα με το περιβάλλον. Συνεπείς, υπάκουες. Φτάνουν ως τα πράγματα. Τ’ ακουμπούν μάλιστα, αλλά δεν ενοχλούν. Η αίσθηση του αβαρούς: το συγκεκριμένο αίσθημα αυτών των συντεταγμένων. Η πραγματικότητα ένα καλά τονισμένο φωνήεν, ένα πρόσφορο σύμφωνο. Ο καιρός λες μια κλείδα αγαθών στιγμών. Μπορεί σε κάποια στροφή της ημέρας o κόσμος που σκεφτόμαστε να είναι, άραγε, ο κόσμος που μέσα του ζούμε; Σε αντίθεση με ό,τι, π.χ., φρονούσε ο Γκαστόν Μπασελάρ; Υπάρχει ακόμη στην ατμόσφαιρα, όπως φαίνεται, ένα υπολογίσιμο απόθεμα της καλής τύχης, της εύνοιας που φέρνει τους ναυαγούς μόνο στα σωστά κύματα.

*

Το όνομα προέχει. Άλλωστε ως ρητή βαφτιστική δήλωση περιφρουρεί την αξία της εθνικής φύσης. Είναι η αδιαπραγμάτευτη συνθήκη ιδιοκτησίας, η οποία προέρχεται από την ενδοχώρα της καθαρής επινόησης. Αν και δεν είναι δυνατόν να ακυρωθεί ως κρατική υπόθεση, ως οντότητα αλήθειας, η ανωνυμία του νησιού ισούται με βάσκανο. Η φαντασία σπεύδει να διεκδικήσει για λογαριασμό της το άπαν του πέτρινου όγκου. Το όνομα της βραχονησίδας είναι το καύχημα του φαντασιακού, καθώς μετατρέπεται σε άμεση φυλετική πρακτική. Τα πάντα, εκτός από τον Θεό, δηλαδή τη Φύση, είναι παροδικά και χάνονται σε απλά συμβεβηκότα και τροποποιήσεις. Το πρωτεύον, θυμίζω, δίδαγμα του Σπινόζα. Γι’ αυτό ακριβώς και τα νησιά, ως κυριολεκτικές εκφράσεις, ως ρεαλιστικά μνημεία κειμένων, δηλώνουν σταθερά μη ροή, μη μεταφορά.

Η διαύγεια περισσότερο από ποτέ συνεπίκουρη. Παρά την ένταση των όσων έχουν εμφιλοχωρήσει με την πάροδο του χρόνου στο τοπίο, οι γραμμές παραμένουν ανέπαφες. Αφηγούνται νηνεμία. Το παρόν, εύπλαστο υλικό από αλλεπάλληλα σήματα παραδίδεται αμαχητί. Το ζυμάρι από εντυπώσεις μιας θητείας στην Ινδοκίνα πλάθεται στους ρυθμούς της ανάσας μου. Οι εμπειρικές συγκυρίες είναι από θαυμασμό και επίγνωση. Υπεισέρχομαι στις λεπτομέρειες του χώρου. Ερευνώ οτιδήποτε προφταίνει τον νου μου. Ανακεφαλαιώνοντας όψεις, συντηρώ επιφάνειες αισθήσεων. Το τώρα ισούται με μιαν απήχηση βάθους.

Παρά την οργή, την οποία συσσώρευσαν τα γνωστά γεγονότα του προηγούμενου αιώνα, οι Βιετναμέζοι διατηρούν το πλεονέκτημα του αιφνιδιασμού: παραμένουν προσηνείς, δείχνουν ανεξίκακοι, επιλήσμονες όχι βέβαια, αλλά ήρεμοι, φορείς μιας δικαιοσύνης. Συνάντησα πολλούς τρίτους που έζησαν και εργάστηκαν στη χώρα τους, διατηρώντας τις καλύτερες των εντυπώσεων από τις επαφές με τους γηγενείς. Βέβαια υπάρχει και η άλλη όψη, η εσωτερική ή εκείνη που επιφυλάσσουν σε άλλες στιγμές του επικοινωνιακού δούναι και λαβείν. Απομονώνω για λόγους δεοντολογίας μερικές φράσεις από το μυθιστόρημα του John Sandford, Heat Lightning, όπου αποδίδεται μια πιο σφαιρική άποψη. Η συνύπαρξη δύο δράσεων, η εναλλαγή των θετικών και των αρνητικών προσήμων, οι ακραίες, εναντιωματικές ροπές των «απρογραμμάτιστων» εκδηλώσεων στη σκηνή του βίου, οι τρόποι ενός φαινομενικά εύθραυστου, ετοιμόρροπου λες σώματος σε αντιπαράθεση με τη λανθάνουσα δύναμη των σχεδόν αδήλων, πάντως στιβαρότατων μυών συμπληρώνουν το πλέγμα των εναλλαγών της συμπεριφοράς. Κατά λέξη, όπως τα εννοεί το πρωτότυπο: “Sinclair ran his tongue over his lower lip, then shook his head. I’ve worked with the Vietnamese for a long time. They can be a subtle bunch of people and they know how to nurse a grudge. On the other hand, they can be the biggest bunch of homeboy hicks that you could imagine”.

Τα απρόβλεπτα εξογκώματα, οι προβολές των πανύψηλων βράχων, οι εξοχές. Κάποιοι κώνοι με θαυμαστή, ανυπότακτη βλάστηση να σέρνεται πάνω τους, να θέλει να τους στεφανώσει από παντού. Αυτές οι εμμονές της γης, θαυμαστικά, κατακόρυφοι όγκοι να ξεπροβάλλουν εδώ κι εκεί, να μας θυμίζουν ότι δεν τα έχει σκεπάσει ακόμη όλα το πέλαγος. Επίμονη στίξη ενός απέραντου, ανοικτού μηνύματος ναυτίλων και ψαράδων. Οι πέτρες σύντροφοι της έμπνευσης μιας φύσης γλυπτικής. Η επίκληση του Γουάλας Στήβενς στις «Δοξασίες του καλοκαιριού» ακούγεται τόσο καθαρά ξαφνικά. Ας τη μοιραστούμε, αναγνώστες: «Ο βράχος δεν κομματιάζεται. Είναι η αλήθεια / Ορθώνεται απ’ τη γη και τη θάλασσα και τις σκεπάζει…»

Ένας θύλακας ανθρώπων ανάμεσα στους βράχους. Πλωτό ψαροχώρι. Το πρώτο που συναντάμε μετά από μια ώρα περίπου από τότε που αφήσαμε την ακτή. Η βάρκα μας περιφέρεται για λίγο ανάμεσα από τις εξέδρες που σφύζουν από ζωή. Νεογέννητα παιδιά στις φασκιές τους, άλλα μεγαλύτερα παίζουν τελείως αμέριμνα με τα σκυλιά τους. Οι γονείς τους πουλάνε ψάρια, επιζούν κοντά στους βράχους, μια προέκταση των βυθών οι σκιές τους στις τέντες, στα χωρίσματα από πλαστικό, τα οποία ορίζουν μαθηματικά τον υδρόβιο χώρο τους, τις περιουσίες μιας πατρώας αλιείας. Στο βάθος ανταποκρίνεται η Κίνα, η νήσος Χαϊνάν. Δεν είναι βεβαίως ορατή από εδώ που βρίσκομαι αυτήν τη στιγμή. Αλλά τη βρίσκει αμέσως στον καινούργιο, ατσαλάκωτο χάρτη το δάχτυλό μου, καθώς ξεμακραίνει λίγο προς τα δεξιά από τον Κόλπο του Δράκου. Ο αφρός της θέας έρχεται προς το μέρος μου. Με καθησυχάζει ένα γίγνεσθαι, που μπορεί, σαν παντοδύναμο και μυστηριακό που είναι, να μετατραπεί σε καταστροφική θύελλα.

Βρέθηκαν δύο ολόκληρες ώρες, ευτυχώς. Επισκέψεις σε δύο θαλασσινές σπηλιές. Ιδιαίτερα φροντισμένες. Χαμηλοί φωτισμοί, ασφαλή σκαλοπάτια. Μας υποδέχεται ο χρόνος σταλακτίτης. Οι αλλεπάλληλες, οι νηφάλιες κρυσταλλώσεις απείρων στιγμών. Ο χρόνος, το αλάτι του σταλαγμίτη. Ο οδηγός μας, ένας ήρεμος χειριστής πατριδογνωσίας, με στρωτά αγγλικά, μας αφήνει συχνά να μαντέψουμε για λίγο τι ακριβώς αναπαριστούν διάφοροι συνδυασμοί των απολιθωμάτων της έκφρασης. Στην αρχή είναι δύσκολο να εντοπίσουμε ανάμεσα στις σκιές κάτι το σαφές, π.χ. το πρόσωπο μιας νέας γυναίκας, το κεφάλι και την πλούσια χαίτη ενός αλόγου ή το σώμα ενός παιδιού που ψαρεύει. Μετά τις πρώτες υποδείξεις του συνοδού μας, η εξοικείωση με τις μορφές αυτών των τυχαιοτήτων της γλυπτικής καθίσταται υπόθεση καλής θέλησης. Μια σειρά αμοιβαίων διεισδύσεων των πλασμάτων που γέννησε η γεωφυσική τέχνη και του εαυτού εξοικονομεί ένα πεδίο αισθητικών πραγματώσεων ανώτερης ποιότητας. Μάτι, καλοπροαίρετη όραση και διαδοχικά αντικείμενα ξαφνικά δείχνουν ότι συμφωνούν ανεπιφύλακτα, εξουδετερώνοντας πιθανές αντιφάσεις, αντιρρήσεις και δυσκολίες πρόσληψης. Ναι, πράγματι σ’ εκείνη τη γωνία κρέμεται, έτοιμος ν’ αποσπασθεί και να αιωρηθεί πάνω από τα κεφάλια μας, ένας θαλασσαετός. Ή μήπως είναι δαίμονας μεταμφιεσμένος σε γεράκι; Κι εκείνη η καλλονή είναι άραγε μια επιτόπια Ευρυδίκη που επιστρέφει οριστικά στο ημίφως του πανθέου, που ευδοκιμεί τόσο παραστατικά στον συγκεκριμένο πέτρινο θόλο; Εν τέλει πρόκειται για έργα της σκέψης μας, για λεκτικές λάμψεις ή για έργα αυτοτελή των σπηλαίων και μόνο; Έχει υποστηριχθεί ότι «όταν λέμε αυτό που βλέπουμε ματαιοπονούμε, διότι αυτό που βλέπουμε δεν ενοικεί ποτέ σ’ αυτό που λέμε, και γι’ αυτό όσο κι αν παρουσιάζουμε με εικόνες, μεταφορές, συγκρίσεις αυτό που λέμε, ο τόπος στον οποίο ακτινοβολούν δεν είναι ίδιος μ’ αυτό που διανοίγουν τα μάτια, αλλά ο τόπος που ορίζουν οι ακολουθίες της σύνταξης». Μπορεί ο Μισέλ Φουκώ να επιβεβαιώνεται και σε αυτή την περίπτωση, αλλά η ψευδαίσθηση της ακριβοδίκαιης απόδοσης των προφανών ή πιθανότατων τίτλων σε αυτές τις προτάσεις από πέτρα παραμένει ό,τι πιο συναρπαστικό δώρο μάς επιφυλάσσει η παραμονή στο εσωτερικό της δημιουργικής σπηλιάς.

Η άχνα του απογεύματος λίγο προτού γίνει κι αυτό ένα ακόμη χνούδι ανάμνησης. Η αυθαιρεσία των υποχρεώσεών μου αναγκάζει το δρομολόγιο να συντμηθεί κατά πολύ. Μπαίνω στο λεωφορείο της επιστροφής ως συνεπής λειτουργός μιας τακτικής υποχώρησης. Αφήνω πίσω μου τον Κόλπο του Δράκου με έκδηλη αμηχανία. Με τις νότες της τελευταίας ματιάς κατακυρώνομαι, το ξέρω, στους ευπειθέστερους των νοσταλγών.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΩΝ

Γουάλας Στίβενς, Adagia, μτφρ. Χάρης Βλαβιανός, εκδ. Νεφέλη 1999
Μισέλ Φουκώ, Οι λέξεις και τα πράγματα, μια αρχαιολογία των επιστημών του ανθρώπου, μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, εκδ. Γνώση 2008
Philippe Jaccottet, Καπνός και κρύσταλλο, Ποιήματα 1946-1967, εισαγωγή: Jean Starobinski, μετάφραση-επίμετρο: Θανάσης Χατζόπουλος, εκδόσεις Τυπωθήτω - Γιώργος Δαρδανός 2006
John Sanford, Heat Lighting, εκδ. G.P. Putnam's Sons 2008