χάρτης
ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΛΟΓΟΥ & ΤΕΧΝΗΣ

διαβάστε σήμερα:

Δύο Βυζαντινά ερωτικά ποιήματα

Πριν σφραγιστεί το διαβατήριο: η μυθολογία του αντιαμερικανισμού

χάρτης
ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΛΟΓΟΥ & ΤΕΧΝΗΣ

#76

{ Διερευνήσεις }

Ο αποχαιρετισμός του Πέτερ Χάντκε;

Στο βιβλίο του «Η μπαλάντα του τελευταίου θαμώνα» που θα κυκλοφορήσει φέτος και στα ελληνικά, ο Αυστριακός νομπελίστας ΠΕΤΕΡ ΧΑΝΤΚΕ γράφει σ’ ένα σημείο πως ο άνθρωπος νιώθει περηφάνια και σιγουριά όταν καταφέρει να γίνει προφήτης του εαυτού του, να προβλέψει αυτά που τον περιμένουν. Ίσως υπό την επήρεια και αυτής της ρήσης διάβασα το τελευταίο του έργο που κυκλοφόρησε φέτος με τίτλο Χιόνια του χτες, χιόνια του αύριο. Είναι μια φτενή μπροσούρα 75 σελίδων, ένα κομμάτι για το θέατρο, ένα δράμα όμως χωρίς διαλόγους, ένα «τραγούδι χωρίς ρεφρέν», όπως σημειώνει ο εκδοτικός οίκος. Αυτός ο δεξιοτέχνης της εσωτερικότητας εμφανίζεται όπως τόσο συχνά σαν μοναχικός οδοιπόρος και καταγράφει εντυπώσεις. Μονολογεί για το νόημα της ζωής, αλλά χωρίς τελικά συμπεράσματα και παρακαταθήκες, χωρίς μεγάλες αλήθειες. Πάντα στο έργο του είχαν το προβάδισμα οι νύξεις και οι μικρές αλήθειες. Έτσι και τώρα: το πέταγμα μιας μύγας που απελευθερώνεται από μια παλάμη, οι σκιές των σύννεφων που ποδοβολούν σ’ έναν άδειο αεροδιάδρομο, ο ήχος από τις πρώτες σταγόνες του πρωινού ψιλόβροχου που γλιστράνε μέσα στη φυλλωσιά, τα γέλια μιας παρέας παιδιών κάπου μακριά. Όπως τόσο συχνά στον Χάντκε, το δευτερεύον και γλίσχρο μετουσιώνεται σε επιτομή του ουσιώδους. ΣΠΥΡΟΣ ΜΟΣΚΟΒΟΥ

{ Δοκίμιο }

Η ανεπαρκής αυτοκριτική της Αριστεράς

Στις χώρες του «υπαρκτού» (δικαίως όμως χαρακτηρισμένου ανύπαρκτου) σοσιαλισμού, όπου η Αριστερά είχε γίνει εξουσία ― με ό,τι επίφοβο αυτό συνεπάγεται —, εμφανίστηκε και γνώρισε ραγδαία ανάπτυξη η λεγόμενη «λογοτεχνία των αντιφρονούντων»: ένα φιλολογικό corpus το οποίο παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες, αλλά και ουκ ολίγες διαφορές με την αυτοκριτική της Αριστεράς. Και η μεν και η δε αναφέρονται στην ίδια περίπου ιστορική περίοδο, με την τερατώδη φαινομενολογία της, ενώ, στο βάθος της εικόνας διαφαίνεται, πιο αχνό ή πιο ευκρινές, το φάσμα της ιδεολογίας που την διέπει. Αυτό είναι άλλωστε και το κριτήριο που κάνει την διαφορά μεταξύ των δύο λογοτεχνικών ειδών. Η αυτοκριτική της Αριστεράς αξιώνει οι επικρίσεις της, όσο αυστηρές κι αν αποβούν, να παραμείνουν «εποικοδομητικές», δηλαδή να αφήσουν στο απυρόβλητο τα θέσφατα της αριστερής ιδεολογίας. Παρόμοια εκ των έσω, επιεικής εν τέλει προσέγγιση πόρρω απέχδει από την συστημική αποτίμηση της σχετικής θεωρίας και πράξεως, από σκοπιάς των αντιφρονούντων, η οποία εμφανίζει έναν ισολογισμό εξ ολοκλήρου αρνητικό. Ο ΒΙΚΤΩΡ ΙΒΑΝΟΒΙΤΣ (για την Άλκη Ζέη)

{ Δοκίμιο }

Από την αυτοδικία στη δίκη. “Έγκλημα και τιμωρία” στον «Κατάδικο» του Κων. Θεοτόκη

Στον «Κατάδικο» του Κωνσταντίνου Θεοτόκη, οι δύο δεσπόζουσες ανδρικές φιγούρες, ο Πέπονας κι ο Τουρκόγιαννος, αποτελούν χαρακτηριστικές περιπτώσεις «μη κανονικών» ηρώων τόσο «ως περιγραφές του εξωτερικού παρουσιαστικού τους, αλλά και ως ψυχολογίες και νοοτροπίες, ως ιδεολογήματα και συμπεριφορές, λοξεύονται από την ομοταξία των ανθρώπων». Στο έργο αυτό, η ερωτική επιθυμία είναι η κεντρομόλος δύναμη της σκέψης και της δράσης των ηρώων, μιας δράσης που λαμβάνει χώρα εκ νέου στην πατριαρχική κοινωνία της κερκυραϊκής υπαίθρου, με τις έμφυλες ταυτότητες να καθορίζουν το πεδίο «κανονικότητας» και τα όρια των συμπεριφορών κάθε ήρωα. Ο παράνομος έρωτας αποτελεί και σε αυτό το έργο κεντρική θεματική που οδηγεί στη δολοφονία ενός ανθρώπου. Το φρικαλέο γεγονός του έργου, η δολοφονία του Αράθυμου από τον εραστή της γυναίκας του, τον Πέπονα, παρουσιάζεται ως ωμότητα, ωθούμενη από τη μοιχεία και την εκτροπή της γυναίκας από τον παραδοσιακό της ρόλο. Ωστόσο, τα προηγούμενα διηγήματα των «Κορφιάτικων ιστοριών» του Θεοτόκη διαφέρουν σε σχέση με τον «Κατάδικο» ως προς το ζήτημα της νατουραλιστικής βίας αλλά και ως προς τον βαθμό μεταμέλειας του ήρωα που γίνεται θύτης βίας. ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

{ Κλίμακες }

Παρά πέντε

Όχι, όχι! Το σωστό είναι «Κάλιο δέκα και στο χέρι, παρά πέντε και καρτέρει» για τους εξής λόγους: Oυδείς μπορεί να περιμένει να πληρωθεί στο παρά πέντε χωρίς προσδιορισμό της ώρας, της ημέρας, της εβδομάδας, του μήνα. Ούτε μπορεί να στήνει καρτέρι, όταν το δικό του ρολόι δείχνει παρά πέντε, επειδή είναι βέβαιο ότι το ρολόι του άλλου δεν θα δείχνει την ίδια ώρα, άσε που δεν γίνεται να στήνεις καρτέρι στο παρά πέντε πριν χαράξει και στο παρά πέντε πριν από τη δύση, διότι δεν θα έχει πια καμία σημασία αν θα εισπράξεις και θα βρεις επιτέλους την υγειά σου, αφού θα την έχεις χάσεις, αν πετιέσαι όρθιος κάθε φορά στο παρά πέντε και τρέχεις για καρτέρι. Και επειδή παρόμοια συμβαίνουν σε ώρα βρώσης, πόσης, σαρκικής προετοιμασίας ή προσευχής υπέρ των ενόπλων δυνάμεων, ρισκάρεις να μείνεις νηστικός σωματικώς και αμαρτωλός πνευματικώς, θέτοντας σε κίνδυνο τον επί της γης βίον σου, δεδομένου ότι οι θανάσιμες αμαρτίες μειώθηκαν σε πέντε και όχι επτά κατά την περίοδο των εκπτώσεων. Επιπλέον, αν παρ’ ελπίδα αργύρια έχεις εισπράξεις μετά από όλα αυτά, θα έχουν εν τω μεταξύ συσσωρευθεί πρόσθετες οφειλές, με αποτέλεσμα όχι μόνο να μη σου μείνει τίποτε, αλλά και χρεωμένος να βγεις, διότι ενός κακού μύρια έπονται, όταν βάζεις το κεφάλι σου στον τορβά, σύμφωνα με τις γραφές. ΔΡΑΧΟΥ ΧΟΥΔΡΑ

προβολές

{ Βιβλία }

Ο θάνατος χιλιάδες φορές

Για τον φωτογράφο το να περιμένεις στην ουρά «δεν είναι καθόλου ταλαιπωρία και χάσιμο χρόνου», διότι ο άνθρωπος είναι προικισμένος με τον λόγο, με τη σκέψη. Τον διακατέχει η επιθυμία να σκέφτεται και να ονειρεύεται. Η σκέψη του είναι το εχέγγυο της ελευθερίας του. Η ανάγνωση είναι ελευθερία, «μια ελευθερία που σε ανυψώνει». Ο φωτογράφος λέει στον όλο και πιο σαστισμένο υπάλληλο πως όταν στέκεται στην ουρά και περιμένει για τον φιδέ του, κανείς δεν μπορεί να φανταστεί «πού και πώς περιπλανιέμαι». Στα πέρατα της λογοτεχνίας, «σ’ αυτή την ευλογημένη γη», που είναι ωκεανός ολάκερος. Διαπλέοντας αυτή τη μαγεμένη και μαγική επικράτεια, ξεχνάς για λίγο, για πολύ λίγο, τη νομοτέλεια του θανάτου σου. Η λογοτεχνία σφύζει από θάνατο, την ίδια όμως στιγμή τον υπερβαίνει, διότι την κατακλύζουν όλες οι θαυματουργίες του ανθρώπινου μυαλού. Διαβάζοντας λογοτεχνία, μας λέει ο φωτογράφος, πεθαίνεις χιλιάδες φορές και χιλιάδες φορές ανασταίνεσαι για να διασχίσεις άλλες σελίδες, άλλους τόπους και χρόνους, αλλόκοτους συλλογισμούς, φρενιτιώδεις φαντασίες. Όσοι διαβάζουν έχουν «πεθάνει με χίλιους τρόπους», αλλά και πού δεν έχουν πάει. Ο ερωτώμενος επιδαψιλεύει τους θερμότερους επαίνους του στον «Δον Κιχώτη», που «είναι πιο αληθινός από όλα τα δαχτυλίδια και από όλες τις ντουλάπες που υπάρχουν επί της γης, επειδή ο «Δον Κιχώτης» είναι κάτι το ιδανικό». ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

{ Βιβλία }

Τήκομαι (και ουχί τίκτομαι), άρα υπάρχω

Είναι απολαυστικά τα μικροκείμενα του Αχιλλέα Κυριακίδη, οι μινιατούρες ή τα διηγήματα-μπονσάι όπως χαρακτηρίζονται. Αποθεώνοντας την ποιητική του συνειρμού, απελευθερώνουν επ’ αγαθώ όλες τις δυνάμεις που ενεργοποιούν τη μηχανή της λογοτεχνίας: την αλληγορία, το χιούμορ, το αναποδογύρισμα (μαρξιστικού τύπου, τι άλλο), τον σαρκασμό. Δεν πρόκειται όμως για εξωκοινωνικές ιστορίες, αδιάφορες για την Ιστορία. Δεν πρόκειται για σπονδή στον βωμό με την επιγραφή «η τέχνη για την τέχνη». Παράδειγμα εδώ ο «Στρατιώτης». Ή το λαμπρό, πικρότατα λαμπρό διήγημα «γ: Ανθρωπος στο παγκάκι» στο βιβλίο Έλγκαρ, είκοσι τέσσερις παραλλαγές (2021), για τους μετανάστες που πνίγονται στο Αιγαίο της αδιαφορίας και των θανάσιμα βίαιων επαναπροωθήσεων. Άλλα δεν έχω να πω. Τι θα μπορούσα να προσθέσω άλλωστε για έναν λογοτέχνη που, όπως μας πληροφορεί ο Αριστοτέλης Σαϊνης, είχε την τύχη να του γράψει πρόλογο σε βιβλίο του κοτζάμ Άλμπερτ Χίτσκοκ. Το 1985 το διέπραξε αυτό ο Αλβέρτος, δηλαδή μόλις πέντε χρόνια μετά τον θάνατό του. Εφικτό. Λίαν εφικτό. Στον δε ανάποδο πλην όχι στραβό κυριακίδειο κόσμο, απολύτως εφικτό. ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΜΠΟΥΚΑΛΑΣ

{ Διερευνήσεις }

Ένια ΔΕΝ για την Επιτελεστική Ποίηση

Είναι σημαντικό να έχουμε κατά νου ότι στη σύγχρονη μετα-μεταμοντέρνα (after-postmodernism) εποχή μας όχι μόνο δεν λειτουργεί πλέον το «everything goes» του μεταμοντέρνου αισθητικού προτάγματος, αλλά αντίθετα η οριοθέτηση αισθητικών και ποιοτικών κριτηρίων στην τέχνη και τη λογοτεχνία επανέρχεται ως αναγκαιότητα. Ειδικά στο πεδίο της επιτελεστικής ποίησης φαίνεται να περισσεύουν οι ψευδο-πειραματισμοί, ενώ συχνά ο όρος χρησιμοποιείται είτε ως συγκάλυψη αμηχανίας, είτε ως μέσο επίδειξης και ναρκισσισμού, είτε ακόμη και ως εμπορικό μηχάνευμα. Δεν είναι απαραίτητα «επιτελεστική ποίηση» κάθε δράση που σχετίζεται με την ποίηση. Πέραν τούτου, ένα ποιητικό έργο δεν είναι απαραίτητα εύστοχο ή καλό απλά και μόνο επειδή είναι επιτελεστικό ή πρωτότυπο ή σωματικό ή εννοιολογικό ή multi-media ή συνεργατικό ή διαμεσικό ή αλεατορικό ή αυτοσχεδιαστικό κ.ο.κ. Τίθεται, επομένως, φλέγον το ζήτημα της εξακρίβωσης (ότι όντως πρόκειται περί επιτελεστικής ποίησης), αλλά και της διακρίβωσης, της κριτικής αξιολόγησης του εκάστοτε έργου. Ακολουθώντας, λοιπόν, το παράδειγμα του Πάουντ, θα δοκιμάσω να σχηματοποιήσω τι ΔΕΝ είναι η επιτελεστική ποίηση, καθώς και τι ΔΕΝ βοηθά τη διαδικασία δημιουργίας ενός επιτελεστικού ποιητικού έργου. Ο στόχος είναι, αφενός, το κοινό να μπορεί να διακρίνει, έστω αδρά, αν ένα έργο εντάσσεται ή αποκλίνει από τις προδιαγραφές της επιτελεστικής ποίησης, και αφετέρου, οι ποιητές και οι ποιήτριες, που δεν έχουν εντρυφήσει αλλά θέλουν να δοκιμαστούν στο πεδίο, να έχουν μια στοιχειώδη πυξίδα, έναν πρώτο (και ανοιχτό βεβαίως) οδηγό πλεύσης. ΓΕΩΡΓΙΑ ΒΕΛΗΒΑΣΑΚΗ

{ Διερευνήσεις }

Η μετάφραση ως ποιητική χειρονομία / Η ποίηση ως μετάφραση

Η ΜΑΤΣΗ ΧΑΤΖΗΛΑΖΑΡΟΥ (1914-1987), υπήρξε μεταξύ των νέων της Ελλάδας, καλλιτεχνών και επιστημόνων που επιλέχθηκαν για να ταξιδέψουν στο Παρίσι με το θρυλικό Ματαρόα, αμέσως μετά τον πόλεμο. Η «μεγαλύτερη Ελληνίδα ποιήτρια» κατά τον Ανδρέα Εμπειρίκο στη συστατική επιστολή που της δίνει υπόψιν της επιτροπής του Γαλλικού Ινστιτούτου, έχει μόλις εκδώσει εκείνη την εποχή μια μόνο ποιητική συλλογή, το «Μάης, Ιούνης και Νοέμβρης» (1944), η οποία όμως σπερματικά εμπεριέχει το στίγμα που ορίζει ολόκληρη την ποίησή της: Ποίηση λαμπερή όσο και απεγνωσμένη, γνήσια «Ελληνική», σχεδόν διονυσιακή, με την έννοια εκείνη που συνδέει αξεδιάλυτα το φως και το σκοτάδι ως συστατικά στοιχεία της ύπαρξης. Στην αγωνία της απουσίας, της φθοράς και της στειρότητας που την κατατρέχει, η Μάτση απαντά μ’ ένα «απεγνωσμένο κέφι», όπως λέει ο Χατζιδάκις: «Φέρτε μου να γεννήσω όλα τα μωρά της πλάσης, δώστε να πεθάνω όλους τους θανάτους»· με μια ζωτική ορμή που την εκτοξεύει πέρα από τη δίνη της ιστορίας – κάτι που δεν την εμποδίζει να ξαναβρίσκει πάντα μια στάση αναστοχαστική, με το ποιητικό εγώ ν’ αντανακλάται στη θέα του ορίζοντα: «πέρα βέβαια η θάλασσα έχει μια απαλή τραγικότητα». ΔΗΜΗΤΡΑ ΚΟΝΔΥΛΑΚΗ